نسیم گیلان - زومیت / کرکس‌هایی که بالای سرتان می‌چرخند منتظر مرگ شما نیستند! دیدن آن‌ها حتی می‌تواند خبر خوبی باشد، چون حضورشان فواید زیادی برای محیط‌زیست دارد.
کرکس‌ها معمولاً به‌عنوان نشانه‌ای شوم از مرگِ نزدیک نشان داده می‌شوند؛ انگار بالای سر موجودی زخمی پرسه می‌زنند تا بمیرد. اما کارشناسان می‌گویند واقعیت چنین نیست. کریس مک‌کلور از بنیاد پرِگرین می‌گوید: «تا حالا نشنیده‌ام که واقعاً کرکس‌ها دور یک انسانِ در حال مرگ چرخیده باشند. از طرفی، تعداد انسان‌هایی که در حال مرگ در میان طبیعت باشند، هم خیلی کم است».
بازار ![]()
مک‌کلور سرپرست شبکهٔ جهانی تأثیرات پرندگان شکاری (GRIN) است که ابزاری برای جمع‌آوری داده دربارهٔ پرندگان شکاری است. او در گفتگو با لایوساینس توضیح داد: «کرکس‌ها با سر خوردن در هوا حرکت می‌کنند و به همین دلیل از جریان‌های هوای گرم بالا رونده، که به آن‌ها ترمال گفته می‌شود، استفاده می‌کنند.»
ترمال‌ها ستون‌های هوای رو به بالایی هستند که وقتی خورشید بخش‌های مختلف زمین را به طور نابرابر گرم می‌کند، ایجاد می‌شوند. چون هوای گرم از هوای سرد سبک‌تر است، بالای قسمت‌های گرم‌ترِ زمین، توده‌های هوای گرم بالا می‌روند و جریانی صعودی به‌وجود می‌آورند.
کرکس‌ها منتظر مرگ انسان یا حیوان زخمی نیستند؛ آن‌ها از جریان‌های هوای گرم برای بالارفتن و جابه‌جایی با صرف کمترین انرژی استفاده می‌کنند
براساس پژوهش منتشرشده در سال 2017، ترمال‌ها معمولاً شکل گردباد دارند: نزدیک زمین کوچک و ضعیف‌اند و همین امر باعث می‌شود کرکس‌ها در ارتفاع پایین مجبور شوند در دایره‌های کوچک بچرخند؛ اما هرچه بالاتر می‌روند و هوا گرم‌تر می‌شود، ترمال‌ها بزرگ‌تر شده و پرنده‌ها در دایره‌های بزرگ‌تری حرکت می‌کنند.
کرکس‌هایی که می‌چرخند، منتظر مرگ حیوان زخمی نیستند؛ آن‌ها فقط روی جریان‌های هوایی سوار می‌شوند و شاید هم در این مسیر بوی لاشه‌ها را جست‌وجو کنند.
کرکس‌ها و دیگر پرندگان شکاری مانند عقاب‌ها، سارگپه‌ها و کورکورها از ترمال‌ها مثل آسانسورهای نامرئی برای بالا رفتن استفاده می‌کنند و سپس مانند بزرگراه‌های هوایی از آن‌ها برای جابه‌جایی با مصرف انرژی بسیار کم بهره می‌برند.
پرندگان می‌توانند مدتی در همان ستون هوای گرم یا ترمال بچرخند و با جریان صعودی هوا بالا بروند، بدون اینکه انرژی زیادی مصرف کنند. وقتی احساس کنند زمان مناسب است، می‌توانند کمی بال بزنند و خود را به ترمال یا جریان هوای دیگری منتقل کنند تا دوباره از آن برای بالا رفتن و جابه‌جایی بدون صرف انرژی زیاد استفاده کنند؛ به‌عبارت دیگر، پرندگان می‌توانند با کمی تلاش، یک «سفر رایگان» دیگر را شروع کنند و در آسمان راحت‌تر حرکت کنند.
مک‌کلور می‌گوید: «بیشترِ مواقع وقتی می‌بینید کرکسی در آسمان دور می‌زند، فقط دارد در جایی می‌ماند که جریان‌های هوای گرم بهترند، تا انرژی ذخیره کند و دنبال لاشه بگردد یا حتی بوی آن را پیدا کند.»
برخی گونه‌ها، مثل کرکس بوقلمونی (Turkey vulture)، حس بویایی فوق‌العاده‌ای دارند و می‌توانند بوی ماده‌ای به نام «اتیل مرکاپتان» را که هنگام تجزیهٔ بدن مرده آزاد می‌شود، تشخیص دهند. این توانایی به آن‌ها کمک می‌کند حتی در جنگل‌های پرپشت، بدون اینکه چیزی ببینند، لاشه را پیدا کنند.
وقتی پرنده‌ها غذایی احتمالی پیدا می‌کنند، ممکن است مدتی دور آن بچرخند تا مطمئن شوند حیوان واقعاً مرده است، و اینکه آیا حیوانات شکارچی بزرگ‌تر قبلاً بدن را پاره کرده‌اند یا نه (کاری که خوردن را برای کرکس راحت‌تر می‌کند) و همچنین بررسی کنند که اطراف امن است و می‌توانند بی‌خطر پایین بیایند.
اما بزرگ‌ترین برداشت اشتباه دربارهٔ کرکس‌ها این است که آن‌ها بیماری پخش می‌کنند. مک‌کلور می‌گوید این‌طور نیست. کرکس‌ها لاشه‌های مرده و در حال پوسیدن، حتی حیوانات له‌شده کنار جاده، را می‌خورند، اما در واقع دارند از گسترش بیماری جلوگیری می‌کنند، نه اینکه آن را پخش کنند. او می‌گوید: «ما به آن‌ها می‌گوییم تیم نظافتچی طبیعت.»
کرکس‌ها نقش مهمی در اکوسیستم دارند و با خوردن لاشه‌های مرده، از گسترش بیماری‌هایی مثل هاری، وبا یا سیاه‌زخم جلوگیری می‌کنند
معدهٔ کرکس‌ها ترکیبی از اسید بسیار قوی و باکتری‌های کشنده دارد. بنابراین اگر لاشهٔ حیوانی آلوده به بیماری‌هایی مثل سیاه‌زخم، هاری، سالمونلا یا وبا را بخورند، میکروب‌ها داخل معدهٔ آن‌ها از بین می‌روند و دیگر نمی‌توانند گسترش پیدا کنند. مک‌کلور می‌گوید: «کرکس‌ها برای اکوسیستم‌ها فوق‌العاده مهم‌اند. آن‌ها مقدار زیادی لاشه می‌خورند.»
مک‌کلور به کاهش شدید تعداد کرکس‌های هندی اشاره می‌کند. این پرندگان زمانی در هند همه‌جا دیده می‌شدند، اما بیش از دو دهه پیش به‌خاطر استفاده از داروی دیکلوفناک (نوعی مسکن غیراستروئیدی برای دام‌ها) شروع به مردن کردند.
کرکس‌هایی که از لاشهٔ حیواناتِ درمان‌شده با این دارو غذا می‌خوردند، دچار نارسایی کلیه می‌شدند و می‌مردند. تا اواسط دههٔ 1990 جمعیت کرکس‌ها تقریباً به صفر رسید. این اتفاق باعث شد باکتری‌ها و بیماری‌ها، از جمله هاری، از لاشه‌هایی که در حالت عادی کرکس‌ها آن‌ها را می‌خوردند، منتشر شوند و میان سال‌های 2000 تا 2005 حدود نیم میلیون نفر به‌خاطر همین گسترش بیماری‌ها جانشان را از دست بدهند.
مک‌کلور می‌گوید ردیابی کرکس‌ها با دستگاه‌های GPS برای ما هم فایده دارد: به پیدا کردن محل شکار غیرقانونی کمک می‌کند. او توضیح می‌دهد: «شاید هزاران کرکس مجهز به GPS در طبیعت باشند که موقعیت‌شان را ارسال می‌کنند. کار جالبی که ما در آفریقا انجام می‌دهیم، این است که از کرکس‌های مجهز به GPS برای گیر انداختن شکارچیان غیرقانونی استفاده می‌کنیم.» دلیلش هم این است که کرکس‌ها لاشه را خیلی زودتر از مأموران پیدا می‌کنند و دور آن جمع می‌شوند. اگر تعداد زیادی کرکس در یک نقطه جمع شده باشد، یعنی لاشه‌ای بزرگ آنجاست و احتمال دارد مربوط به شکار غیرقانونی باشد.