نسیم گیلان - زومیت / اژدهایان بادبانی، خزندگانی با ظاهر پیشاتاریخی هستند که روی آب راه می‌روند. این موجودات شگفت‌انگیز رازهای بسیاری در دل جنگل‌های آسیا پنهان کرده‌اند.
اژدهایان بادبانی با اخم دایناسورمانند، ستون‌فقراتی تیغ‌دار و بادبانی باشکوه که بر دمشان کشیده شده، در نگاه اول بیشتر به موجودی از دل افسانه‌ها یا بازمانده‌ای گمشده از دوران پیشاتاریخ شباهت دارند. اما این خزندگان کاملاً واقعی‌اند و هنوز در سکوت جنگل‌های بارانی و سواحل مانگروی جنوب‌شرقی آسیا زندگی می‌کنند. این جانوران که با نام «مارمولک‌های بادبانی» هم شناخته می‌شوند، در زیرراسته‌ای قرار دارند که ایگواناها و آفتاب‌پرست‌ها هم عضو آن هستند، هرچند رده‌بندی علمی آن‌ها را در جنس مستقل هیدروسوروس طبقه‌بندی می‌کند.
بازار ![]()
این خانواده با وجود ظاهر حیرت‌انگیزش، هنوز یکی از کمترشناخته‌شده‌ترین گروه‌های خزندگان است. تاکنون دست‌کم پنج گونه از آن‌ها شناسایی شده که چهار گونه در اندونزی و یک گونه در فیلیپین زندگی می‌کنند. در میان آن‌ها، اژدهای بادبانی غول‌پیکر اندونزی (Hydrosaurus microlophus) بزرگ‌ترین عضو خانواده است و گاهی وزنش از تمام مارمولک‌های هم‌رده‌اش بیشتر می‌شود.
اما شاید جذاب‌ترین گونه، «مارمولک بادبانی فیلیپینی» (Hydrosaurus pustulatus) باشد که نرهایش در فصل جفت‌گیری به رنگ آبی الکتریکی یا بنفش درخشان درمی‌آیند؛ نمایشی خیره‌کننده که احتمالاً نقشی کلیدی در جلب توجه ماده‌ها ایفا می‌کند و از نظر زیست‌شناسی رفتاری، پدیده‌ای کم‌نظیر میان مارمولک‌های بزرگ‌جثه محسوب می‌شود.
به‌نقل‌از آی‌اف‌ال‌ساینس، نام رایج این خزندگان به ساختار بادبان‌مانند دم آن‌ها اشاره دارد؛ سازه‌ای برجسته که طی میلیون‌ها سال تکامل یافته تا به حرکت و شناوری آن‌ها در زیستگاه‌هایی مملو از ریشه‌های مانگرو و جریان‌های کم‌عمق جنگل‌های بارانی کمک کند.
دم بادبانی، همراه با پاهای پهن و عضلانی، به آن‌ها امکان می‌دهد چند ثانیه روی سطح آب بدوند؛ رفتاری خارق‌العاده که یادآور توانایی معروف «مارمولک عیسی مسیح» یا باسیلیسک معمولی در آمریکای جنوبی است. این ویژگی ترکیبی از سرعت بالا، فشار پا روی سطح آب و وزن نسبی پایین بدن است؛ همان ویژگی که به مارمولک امکان می‌دهد قبل از فرورفتن در آب، چند گام سریع روی آب بردارد.
نوزادان اژدهای بادبانی از همان روزهای نخست زندگی شکارچیانی چابک در حاشیه رودخانه‌ها هستند و طعمه‌هایی مانند موش‌های کوچک، حشرات، تخم پرندگان و مارمولک‌های کوچک‌تر را شکار می‌کنند. با افزایش سن و اندازه‌ی بدن، نیازهای تغذیه‌ای آن‌ها تغییر می‌کند و رژیم غذایی‌شان به الگوی همه‌چیزخواری می‌رسد؛ ترکیبی از میوه‌ها، برگ‌ها، گل‌ها و البته هر از گاهی یک وعده پروتئینی. تغییر رژیم غذایی در بسیاری از خزندگان بزرگ دیده می‌شود و نوعی سازگاری با محیط‌های متغیر جنگل و فصول پرنوسان بارندگی است.
یکی از عجیب‌ترین ویژگی‌های این مارمولک‌ها «چشم پینه‌آل» یا چشم سوم در بالای سر آن‌ها است؛ ساختاری شامل سلول‌های نوری حساس که مانند چشم واقعی تصویرسازی نمی‌کند، اما احتمالاً نور محیط را تشخیص می‌دهد.
دانشمندان گمان می‌کنند این اندام در تنظیم چرخه‌های زیستی، مثل ریتم شبانه‌روزی و ترشح هورمون‌ها نقش داشته باشد؛ مشابه نقشی که غده صنوبری در بدن پستانداران بر عهده دارد. وجود چنین ساختاری نشانه‌ای از مسیرهای تکاملی بسیار قدیمی در مهره‌داران است.
با وجود ظاهر چشمگیر و محبوبیت فزاینده در میان علاقه‌مندان به خزندگان، دانش علمی درباره‌ی خانواده اژدهایان بادبانی همچنان کم است. در پژوهشی منتشرشده در سال 2014، پژوهشگران نمونه‌های دی‌ان‌ای 20 اژدهای بادبانی را که در بازار سیاه مانیل فروخته می‌شدند، از فروشندگان غیرقانونی ضبط و آن‌ها را با نمونه‌های 80 عضو دیگر از چهار زیستگاه اصلی این جانوران مقایسه کردند.
نتیجه‌ی بررسی، کشف گونه‌ای بود که تاکنون در رده‌بندی رسمی ثبت نشده بود؛ این امر نشان می‌دهد تنوع واقعی این خزندگان احتمالاً فراتر از دانسته‌های کنونی است و مسیر کشف آن‌ها همچنان ادامه خواهد داشت.
با‌این‌حال، همین ظاهر متفاوت و کمیاب‌بودن، اژدهایان بادبانی را به یکی از اهداف محبوب در تجارت غیرقانونی حیات‌وحش تبدیل کرده است. برخی گونه‌های اژدهای بادبانی به‌شدت تحت‌تأثیر ساخت‌وسازهای گسترده ساحلی قرار گرفته‌اند؛ پروژه‌هایی که زیستگاه‌های مانگروی آن‌ها را از بین برده و دسترسی‌شان به منابع غذایی را محدود ساخته است. فقدان نظارت و حفاظت کافی باعث شده است که بسیاری از این گونه‌ها در معرض خطر قرار بگیرند و آینده‌شان بیش‌از‌پیش به تلاش‌های حفاظتی وابسته شود.