بزرگنمايي:

نسیم گیلان - زومیت / دهانه‌ای برخوردی در استرالیا که ادعا می‌شد قدیمی‌ترین عارضه زمین‌شناسی از این نوع در دنیا است، احتمالا تنها 2٫7 میلیارد سال عمر و 16 کیلومتر قطر دارد.
در بیابان‌های خشک شمال‌غرب استرالیا، داستانی زمین‌شناسی شکل گرفت که ابتدا همه‌چیز را تغییر داد و سپس، خودش زیر ذره‌بین رفت. در مارس 2025، گروهی از دانشمندان اعلام کردند دهانه‌ای در پیلبارا کشف کرده‌اند که طبق ادعای آن‌ها، قدیمی‌ترین اثر برخوردی روی زمین است؛ ساختاری به‌ظاهر انقلابی که در اثر برخورد شهاب‌سنگ به وجود آمده و قدمتش به 3٫5 میلیارد سال پیش بازمی‌گشت. این دهانه‌ی عظیم با قطر تخمینی بیش از 100 کیلومتر، حتی ممکن بود نقشی کلیدی در شکل‌گیری نخستین پوسته‌ی قاره‌ای ایفا کرده باشد. اما موضوعی که آغازگر شور و هیجان بود، خیلی زود به بحثی تازه بدل شد.
بازار
اما مدت زیادی نگذشت که گروهی دیگر از زمین‌شناسان با یافته‌هایی تازه، ادعا‌ها درباره‌ی دهانه‌ی پیلبارا را زیر سؤال بردند و قدمت واقعی دهانه را بسیار جوان‌تر تخمین زدند. مطالعه‌ی جدید، هم سن و هم اندازه‌ی این دهانه را به‌شدت زیر سؤال برده و روایتی متفاوت از تاریخ زمین ارائه داده است. این اختلاف‌نظر بار دیگر یادآور شد که تفسیر تاریخ زمین از دل سنگ‌ها، همیشه به‌سادگی ممکن نیست.
تا پیش از ساختار پیلبارا، قدیمی‌ترین دهانه برخوردی مورد تأیید، ساختار یارابوبا در غرب استرالیا با قدمت 2٫23 میلیارد سال بود. اگرچه این ساختار به‌خودی خود باستانی به‌شمار می‌رود، پژوهشگران مدت‌ها در تلاش بودند تا نمونه‌ای کهن‌تر کشف کنند که اغلب با شکست مواجه می‌شد؛ زیرا دهانه‌های بسیار قدیمی‌تر ممکن است در طول زمان، بر اثر فرسایش، دفن‌شدگی یا دیگر فرآیندهای زمین‌ساختی، ناپدید شده باشند.
انتشار خبر کشف دهانه‌ای با قدمتی بیش از 3٫5 میلیارد سال در منطقه‌ی پیلبارا، صحرایی خشک در شمال غربی استرالیا، جامعه‌ی زمین‌شناسی را در ماه مارس 2025 غافلگیر کرد. گزارش‌ها می‌گفتند این دهانه بیش از 100 کیلومتر قطر دارد و احتمالاً برخوردی که آن را پدید آورده، در شکل‌گیری نخستین پوسته‌ی قاره‌ای ناحیه نقش داشته است. تیم پژوهشی کاشف ساختار، پیش‌تر نیز فرض کرده بودند انرژی لازم برای ایجاد چنین پوسته‌ای تنها می‌توانسته از طریق برخوردهای کیهانی بسیار عظیم تأمین شده باشد.
بر پایه‌ی فرضیه، انفجار حاصل از برخورد، با پرتاب مقدار عظیمی از مواد و سنگ‌های مذاب به بیرون، ساختارهایی آتشفشانی در گوشته ایجاد کرده که بعدها، به پوسته قاره‌ای تبدیل شده‌اند. اما مطالعه‌ی تازه این سناریو را زیر سؤال برده است. به‌گفته‌ی پژوهشگران، دهانه فقط حدود 2٫7 میلیارد سال قدمت دارد؛ یعنی حدود 800 میلیون سال جوان‌تر از تخمین اولیه. همچنین، قطر واقعی آن احتمالاً حدود 16 کیلومتر است، نه بیش از 100 کیلومتر. اگر این محاسبه صحیح باشد، چنین دهانه‌ای دیگر از توان اثرگذاری بر شکل‌گیری قاره‌ها برخوردار نبوده است.
جالب است که هر دو گروه از روش‌هایی مشابه برای تعیین قدمت دهانه استفاده کردند. پژوهشگران از تاریخ‌گذاری پرتوسنجشی یا رادیومتریک کمک گرفتند؛ روشی که بر پایه‌ی بررسی ایزوتوپ‌های رادیواکتیو در سنگ‌ها عمل می‌کند. با‌این‌حال، هیچ‌کدام از دو پژوهش نتوانستند به‌طور دقیق زمان برخورد را مشخص کنند. در غیاب داده‌های مستقیم، پژوهشگران به اصل کلیدی زمین‌شناسی «قانون برهم‌چینی» تکیه کردند: قانونی که می‌گوید لایه‌های سنگی قدیمی‌تر در زیر لایه‌های جوان‌تر قرار می‌گیرند.
تیم اولیه، ساختارهایی به نام «مخروط پاشیده» را در سنگ‌های مخروط‌مانند رسوبی 3٫47 میلیارد ساله کشف کرده بودند. این ساختارها، اثرات باقی‌مانده از امواج ضربه‌ای حاصل از برخوردهای بزرگ هستند و وجودشان در چنین لایه‌ای، نشان می‌داد که برخورد احتمالاً در همان دوره‌ی زمانی رخ داده است. اما بررسی جدیدتر، این تفسیر را با شواهد جدید به چالش کشیده است.
ارون جی. کاووسی، مدرس ارشد دانشکده علوم زمین و سیاره‌ای در دانشگاه کرتین و الکس برنر، پژوهشگر پسادکتری در بخش علوم زمین و سیاره‌ای دانشگاه ییل، در یادداشتی منتشرشده در کانورسیشن نوشته‌اند: «مخروط‌های پاشیده را نه‌تنها در همان سنگ‌های بسیار قدیمی یافتیم، بلکه در لایه‌های آتشفشانی جوان‌تری هم که حدود 2٫77 میلیارد سال قدمت دارند، مشاهده کردیم.»
بر اساس تحلیل کاووسی و برنر، وجود ساختارهای مخروط‌مانند در لایه‌های جوان‌تر نشان می‌دهد که برخورد شهاب‌سنگ نمی‌تواند پیش از 2٫77 میلیارد سال پیش رخ داده باشد. البته این عدد نیز نشان‌دهنده‌ی قدمت دقیق دهانه نیست. گروه پژوهشی در حال انجام بررسی‌های ایزوتوپی در محل هستند تا سن دقیق‌تر ساختار را مشخص کند.
در پایان، کاووسی و برنر نتیجه‌گیری می‌کنند: «دهانه‌ای با قطر 16 کیلومتر، هیچ شباهتی به ساختاری ندارد که در ابتدا تصور می‌شد. چنین برخوردی نه توان تغییر سرنوشت قاره‌ها را داشته و نه نقشی در ظهور حیات ایفا کرده است. منطقه‌ی پیلبارا پیش از این برخورد شکل گرفته و دیگر دوره‌ی آغازین خود را پشت سر گذاشته بود.»
یافته‌های مطالعه در نشریه‌ی ساینس ادونسز منتشر شده است.