نسیم گیلان - ایسنا / سفر به ماه و سکونت روی آن یک هدف بزرگ است، اما می‌تواند امکان بروز مشکلات و درگیری‌های احتمالی را بین کشورها افزایش دهد.
ماه در سال‌های اخیر به مقصدی محبوب برای بسیاری از کشورها و آژانس‌های فضایی آنها تبدیل شده است، اما رسیدن به این مقصد خالی از چالش نخواهد بود.
در دهه 1960 آهنگ «من را به ماه ببر» اثر «فرانک سیناترا»(Frank Sinatra) با ماموریت‌های «آپولو»(Apollo) پیوند نزدیکی پیدا کرد. این آهنگ خوش‌بینانه در سال 1964 ضبط شد؛ یعنی زمانی که موفقیت آمریکا در برابر اتحاد جماهیر شوروی در رقابت سفر به ماه تضمین‌شده نبود. وقتی خدمه ماموریت آپولو 11 در سال 1969 برای اولین بار روی سطح ماه فرود آمدند، آهنگ سیناترا به آهنگی مناسب برای دورانی تبدیل شد که هر چیزی در غرب ممکن به نظر می‌رسید.
اکتشاف ماه در قرن 21 شکل متفاوتی به خود گرفت. در حال حاضر چندین کشور می‌خواهند به ماه بروند و در آنجا بمانند. آمریکا، چین و شرکای بین‌المللی در هر دو طرف برنامه‌هایی را برای ایجاد پایگاه‌های دائمی روی سطح ماه دارند و این امر، احتمال درگیری را افزایش می‌دهد.
این پایگاه‌ها در قطب جنوب ماه ساخته خواهند شد و منابع ارزشمندی را مانند آب فراوان به شکل یخ خواهند داشت. این یخ که در دهانه‌های همیشه سایه‌دار محبوس شده است، می‌تواند به آب مورد نیاز برای پایگاه‌های قمری و همچنین به سوخت موشک برای پشتیبانی از اکتشافات جاری و زندگی مردم در آنجا تبدیل شود. ماه ممکن است دارای مواد معدنی ارزشمندی مانند فلزات خاکی کمیاب نیز باشد که کشورها بخواهند آنها را استخراج کنند اما چنین منابعی محدود خواهند بود؛ همان طور که مکان‌های مناسب برای فرود و ساخت پایگاه‌های قمری نیز محدود هستند. بدین ترتیب، احتمال درگیری بین ملت‌ها در فضا فراتر از حد امکان نیست.
«پیمان ماورای جو» می‌گوید که فضا مشمول تصاحب ملی با ادعای حاکمیت یا از طریق استفاده و اشغال نیست.با وجود این، می‌توان اقداماتی را برای اطمینان از همکاری در آینده انجام داد. بنابراین، آهنگی به خوش‌بینی Fly Me To The Moon می‌تواند به عنوان موسیقی متن اکتشافات در این عصر جدید نیز عمل کند؛ همان طور که در دهه‌های 1960 و 1970 میلادی بود.
بازار ![]()
معاهدات بین‌المللی همراه با تمایل کشورها برای عملکرد مسئولانه می‌توانند راهبردی برای حل مشکلات احتمالی باشند. «پیمان ماورای جو»(Outer Space Treaty) سال 1967 می‌گوید که فضا مشمول تصاحب ملی با ادعای حاکمیت یا از طریق استفاده و اشغال نیست. در عین حال، ماده اول این معاهده، فضا را به عنوان یک امر مشترک جهانی در نظر می‌گیرد و بیان می‌کند که اکتشاف در فضا و استفاده از آن -از جمله منابع آن- برای همه ملت‌هاست.
یک پرسش حیاتی این است که آیا می‌توان از یخ آب ماه بدون هیچ گونه تخصیصی استفاده کرد یا خیر.
توافق ماه
«توافق‌نامه آرتمیس»(Artemis accords) یک مجموعه از دستورالعمل‌هاست که توسط آمریکا آغاز شده و تلاشی از پایین به بالا برای ایجاد یک رفتار مشترک است. بخش 10 توافق‌نامه آرتمیس می‌گوید که استخراج منابع فضایی ذاتاً به منزله تصاحب ملی طبق ماده دوم پیمان ماورای جو نیست.
توافق‌نامه آرتمیس، پیشنهاد استفاده از مناطق امن موقت در اطراف محل عملیات استخراج منابع را نیز مطرح می‌کند. امضاکنندگان توافق‌نامه آرتمیس باید فعالیت‌های خود را به سایر کشورها اطلاع دهند و متعهد به هماهنگی برای جلوگیری از تداخل مضر شوند. در هر حال، این مناطق ایمنی بسیار بحث‌برانگیز هستند زیرا می‌توانند به عنوان نقض اصول عدم تخصیص منابع در پیمان ماورای جو تلقی شوند. از نظر برخی، این مناطق می‌توانند حقوق مالکیت بالفعل بر منابع فضایی را ایجاد کنند.
بخش 10 توافق‌نامه آرتمیس می‌گوید که استخراج منابع فضایی ذاتاً به منزله تصاحب ملی طبق ماده دوم پیمان ماورای جو نیست.تاکنون 56 کشور توافق‌نامه آرتمیس را امضا کرده‌اند. تایلند و سنگال توافق‌نامه تحت رهبری آمریکا را امضا کرده‌اند و در پروژه پایگاه قمری چین نیز مشارکت دارند. بدین ترتیب، این کشورها پلی را بین این دو برنامه ایجاد می‌کنند و به همکاری امیدوارند.
«توافق‌نامه ماه»(Moon agreement) که در سال 1979 توسط سازمان ملل متحد تصویب شد نیز نحوه استفاده از قمر طبیعی زمین را تعیین می‌کند. ویژگی‌های جالب زیادی در این توافق‌نامه وجود دارد که از جمله آنها می‌توان به درخواست شفافیت، الزام کشورها به انتشار اطلاعات درباره فعالیت‌های قمری خود و تلاش بین‌المللی برای مدیریت منابع قمری اشاره کرد.
هدف توافق‌نامه ماه، ایجاد اعتماد بین امضاکنندگان آن است. این توافق‌نامه مانند پیمان ماورای جو، هرگونه تصرف ملی در منابع فضایی را اکیداً ممنوع می‌کند.
مانع اصلی این است که نه چین، نه آمریکا و نه روسیه توافق‌نامه ماه را امضا نکرده‌اند. با وجود این، توافق‌نامه ماه می‌تواند بهترین چارچوب را برای آینده بدون معاهدات یا توافق‌های بیشتر فراهم کند. ملت‌ها باید از آن استفاده کنند و اگر یک یا دو ماده نیاز به تغییر دارند، باید آنها را تغییر داد.
دوره جدید
جهان در آستانه دوره جدیدی از اکتشافات ماه ایستاده است. خواه آمریکا و خواه چین اولین کشورهایی باشند که به آنجا می‌رسند، اراده جدیدی برای ایجاد حضور دائمی در قمر طبیعی زمین وجود دارد.
چین به همراه حدود 10 کشور دیگر در حال برنامه‌ریزی برای ایجاد پایگاهی به نام «ایستگاه بین‌المللی تحقیقات ماه»(ILRS) است. در همین حال، ناسا به توسعه یک ایستگاه قمری به نام «کمپ پایگاه آرتمیس»(Artemis Base Camp) مشغول است.
«وو ویرن»(Wu Weiren)، طراح ارشد «برنامه اکتشاف ماه چین»(CLEP) در اوایل سال جاری میلادی طی یک سمینار به خبرنگاران گفت: ILRS برنامه ابتکاری چین است و یک مرکز تحقیقات علمی جامع و چندملیتی را شامل می‌شود که هم روی سطح ماه و هم در مدار ماه ساخته خواهد شد و برای عملیات خودکار بلندمدت با مشارکت کوتاه‌مدت انسان طراحی شده است.
انتظار می‌رود ILRS قابل توسعه و نگهداری باشد و قابلیت‌هایی را از جمله حمل‌ونقل بین زمین و ماه، تامین برق، کنترل مرکزی، ارتباطات و مسیریابی، اکتشافات علمی سطح ماه و پشتیبانی زمینی ارائه دهد. به گفته ویرن، ILRS از طریق فعالیت‌های علمی و فناوری‌های چندرشته‌ای، با چند هدف و به صورت یکپارچه از اکتشافات علمی پایدار، استفاده از منابع و تأیید فناوری پیشرفته پشتیبانی خواهد کرد.
ساخت این ایستگاه‌ها مدتی طول خواهد کشید اما کشورها از همین حالا شروع کرده‌اند. ماموریت «آرتمیس 2» ناسا که چهار فضانورد را در نزدیکی ماه به پرواز در خواهد آورد، قرار است در فوریه 2026 آغاز شود. در 24 سپتامبر امسال، آژانس فضایی آمریکا گروه جدیدی از فضانوردان را معرفی کرد که احتمالاً در ماموریت‌های آینده به سطح ماه پرواز خواهند کرد.
این تحولات نشان می‌دهند که پتانسیلی برای یک آینده عادلانه‌تر در فضا نسبت به آنچه در گذشته تجربه کرده‌ایم، وجود دارد. برای مثال، از 10 فضانورد تازه انتخاب‌شده، 60 درصد زن هستند که برای اولین بار شاهد آن هستیم.
فرودگر قمری سرنشین‌دار «لانیو»
چین اخیراً آزمایش فرودگر قمری سرنشین‌دار «لانیو»(Lanyue) خود را در یک مرکز منحصربه‌فرد واقع در شمال کشور به پایان رساند. لانیو که به معنای «در آغوش گرفتن ماه» است، یک وسیله نقلیه حامل خدمه برای صعود به ماه و فرود آمدن روی آن است و برای اولین مأموریت اکتشافی سرنشین‌دار چین به ماه که قرار است پیش از سال 2030 انجام شود، در دست توسعه قرار دارد.
به نقل از ساوت چاینا مورنینگ پست، این آزمایش با استفاده از دکل‌های مهار غول‌پیکر برای شبیه‌سازی گرانش ماه و یک میدان دهانه‌مانند برای شبیه‌سازی زمین ناهموار ماه انجام گرفت و به گونه‌ای طراحی شده بود که میزان هماهنگی سیستم‌های لانیو از طراحی فرود و صعود گرفته تا سیستم کنترل، خاموش شدن موتور هنگام فرود و هماهنگی بین سیستم‌های هدایت، مسیریابی و پیش‌رانش بررسی شود.
مقامات «آژانس فضایی سرنشین‌دار چین»(CMSA) پس از آزمایش اعلام کردند: این یک نقطه عطف مهم در تلاش چین برای توسعه یک ماموریت فرود سرنشین‌دار روی ماه است. همچنین، این اولین آزمایش کامل این کشور روی توانایی بالقوه یک فضاپیمای سرنشین‌دار برای فرود آمدن روی یک جرم فرازمینی و برخاستن از آن است.
پروژه پایگاه قمری ILRS این کشور، کشورهایی را که سابقه طولانی در اکتشافات فضایی انسانی ندارند نیز به خود جذب کرده است.
همکاری در فضا
با این اوصاف، کشورها چگونه می‌توانند اطمینان حاصل کنند که از نوید آینده مبتنی بر همکاری در فضا بهره‌مند می‌شوند و از انتقال رقابت‌ها و نابرابری‌های کنونی به فراتر از مرزهای زمین جلوگیری می‌کنند؟
تکرار ماجرای غرب وحشی روی ماه، جایی که اولین کسی که به آن برسد ادعای مالکیت می‌کند، در قرن 21 امکان‌پذیر نیست. انسان‌ها صرف نظر از پرچم‌های ملی، هنگام فرود روی ماه همگی «زمینی» خواهند بود.
فضا می‌تواند بستری برای هم دیپلماسی و هم منازعه باشد. همچنین، فضا می‌تواند نقش مهمی را در توسعه اجتماعی-اقتصادی ایفا کند. این موارد، انگیزه‌های قدرتمندی برای بشریت هستند تا به عنوان شریک در مرز نهایی عمل کنند.
گسترش ردپای بشریت فراتر از زمین، بزرگترین چالش این قرن و قرن‌های آینده است. بنابراین، تلاش جهانی برای کاوش در فضای بیرونی به صورت مشارکتی و مسالمت‌آمیز نه تنها ممکن، بلکه الزامی است.