نسیم گیلان - زومیت / آیا حذف وعده‌های غذایی شما را کم‌هوش می‌کند؟ پژوهشی جامع در نهایت با پاسخ این باور قدیمی، شما را شگفت‌زده خواهد کرد.
آیا تا به حال نگران شده‌اید که حذف صبحانه، تمام رشته‌هایتان را در یک جلسه‌ی کاری مهم پنبه کند؟ یا اینکه رژیم «روزه‌داری متناوب» یا همان فستینگ که این روزها بسیار محبوب شده، شما را به فردی بی‌حوصله و حواس‌پرت تبدیل کند؟ نگرانی‌ها بی‌دلیل نیست. سال‌هاست که تبلیغات خوراکی‌ها با شعارهایی مانند «وقتی گرسنه‌ای، خودت نیستی» به ما القا کرده‌اند که برای حضور ذهن، باید دائماً در حال خوردن باشیم. این باور آنقدر در فرهنگ ما ریشه دوانده که گویی تغذیه‌ی مداوم، تنها راه حفظ بهره‌وری است.
بازار ![]()
اما در دنیای واقعی، میلیون‌ها نفر برای رسیدن به مزایای بلندمدت سلامتی، از کنترل وزن گرفته تا بهبود سوخت‌و‌ساز، به روزه‌داری متناوب روی آورده‌اند. این تضاد پرسشی اساسی را مطرح می‌کند: آیا می‌توان از فواید روزه یا رژیم غذایی فست برای سلامت جسم بهره‌مند شد، بدون آنکه بهای آن را با کاهش تمرکز و توانایی ذهنی پرداخت؟ برای یافتن پاسخ قطعی، گروهی از پژوهشگران در یک بررسی جامع که گزارش یافته‌های آن در وب‌سایت کانورسیشن منتشر شده، داده‌های نزدیک به هفتاد سال مطالعه را زیرورو کرده‌اند.
مکانیسم بقا: وقتی بدن به سراغ نقشه دوم می‌رود
روزه‌داری یک مد زودگذر نیست؛ بلکه فعال‌سازی سیستم بیولوژیکی باستانی است که برای بقای انسان در دوران کمبود غذا تکامل یافته است. در حالت عادی، مغز ما با گلوکز کار می‌کند، قندی که از غذا دریافت و در بدن به شکل گلیکوژن ذخیره می‌شود. اما پس از حدود 12 ساعت گرسنگی، این ذخایر ته می‌کشند. اینجاست که بدن یک برنامه‌ی پشتیبان هوشمندانه را اجرا می‌کند: به سراغ چربی‌ها می‌رود و آن‌ها را به مولکول‌هایی به نام اجسام کتونی تجزیه می‌کند. این کتون‌ها سوخت جایگزین و بسیار کارآمدی برای مغز هستند.
روزه‌داری متناوب و سرطان: یافته‌های علمی چه می‌گویند؟
انعطاف‌پذیری متابولیک نه تنها به بقای اجداد ما کمک می‌کرد، بلکه امروزه می‌دانیم که مزایای شگفت‌انگیزی دارد. برای مثال، روزه فرآیندی به نام اتوفاژی یا خودخواری سلولی را فعال می‌کند؛ یک جور خانه‌تکانی در سطح سلولی که در آن اجزای آسیب‌دیده بازیافت می‌شوند و به سلامت و طول عمر سلول‌ها کمک می‌کنند. همچنین، حساسیت به انسولین را بهبود بخشیده و خطر بیماری‌هایی مانند دیابت نوع دو را کاهش می‌دهد.
حکم نهایی علم: گرسنگی ذهن را کُند نمی‌کند
با وجود مزایای فستینگ، ترس از «مه مغزی» ناشی از گرسنگی، بسیاری را از امتحان‌کردن این رژیم غذایی بازمی‌دارد. پژوهشگران برای آشکارسازی این موضوع، یک متاآنالیز یا پژوهشی بر پایه‌ی مطالعات انجام دادند. آن‌ها داده‌های 71 مطالعه‌ی مستقل را که بین سال‌های 1958 تا 2025 با حضور بیش از 3400 شرکت‌کننده انجام شده بودند، جمع‌آوری کردند.
برای بزرگسالان سالم هیچ تفاوت معناداری میان عملکرد شناختی در حالت روزه و سیری وجود ندارد
نتیجه واضح و قاطع بود: برای بزرگسالان سالم، هیچ تفاوت معناداری میان عملکرد شناختی در حالت روزه و سیری وجود ندارد. چه شرکت‌کنندگان به‌تازگی غذا خورده بودند و چه ساعت‌ها گرسنه بودند، عملکردشان در آزمون‌های سنجش توجه، حافظه و قدرت تصمیم‌گیری یکسان بود.
یافته‌ها به‌طور کلی، یک خبر عالی است، اما جزئیات مهمی هم وجود دارد که تصویر کامل‌تری ارائه می‌دهند. تحلیل داده‌ها نشان داد سه عامل می‌توانند بر این معادله تأثیر بگذارند:
1. سن حرف اول را می‌زند: در حالی که بزرگسالان افت عملکردی نداشتند، کودکان و نوجوانان در حالت گرسنگی عملکرد ضعیف‌تری در آزمون‌ها داشتند. مغز در حال رشد آن‌ها به نوسانات انرژی حساس‌تر است. این یافته بار دیگر بر توصیه‌ی قدیمی تأکید می‌کند: صبحانه برای دانش‌آموزان یک وعده‌ی حیاتی است.
2. زمان‌بندی مهم است: هرچه مدت زمان روزه‌داری طولانی‌تر می‌شد، تفاوت عملکرد بین دو حالت گرسنه و سیر کمتر هم می‌شد که احتمالاً به دلیل فعال‌شدن سیستم سوخت کتونی است که انرژی پایداری برای مغز فراهم می‌کند. از سوی دیگر، عملکرد افراد روزه‌دار در آزمون‌هایی که در ساعات پایانی روز برگزار می‌شد، کمی افت می‌کرد؛ گویی روزه‌داری، خستگی طبیعی چرخه‌ی شبانه‌روزی بدن را تشدید می‌کند.
3. نوع سنجش بی‌تأثیر نیست: وقتی آزمون‌ها شامل اشکال و نمادهای خنثی بودند، افراد روزه‌دار عملکردی برابر یا حتی گاهی کمی بهتر داشتند. اما زمانی که در آزمون‌ها از محرک‌های مرتبط با غذا (مثلاً تصاویر خوراکی‌ها) استفاده می‌شد، تمرکزشان راحت‌تر به هم می‌ریخت. پس گرسنگی لزوماً باعث کندی ذهن نمی‌شود، اما حواس ما را نسبت به هر چیزی که به غذا مربوط باشد، تیزتر و پرت‌پذیرتر می‌کند.
نتیجه‌گیری نهایی: روزه‌داری ابزاری شخصی است، نه نسخه‌ای همگانی
پژوهدانشمندان به بیشتر بزرگسالان سالم این اطمینان را می‌دهند که می‌توانند بدون نگرانی از کاهش توانایی‌های ذهنی، از مزایای روزه‌داری متناوب بهره‌مند شوند. با‌این‌حال، روزه راهکاری یکسان برای همه نیست. احتیاط در مورد کودکان و نوجوانان ضروری است. همچنین، اگر شغل شما به هوشیاری بالا در ساعات پایانی روز نیاز دارد یا در محیطی پر از وسوسه‌های غذایی کار می‌کنید، شاید حفظ تمرکز در حالت روزه برایتان چالش‌برانگیزتر باشد.
در نهایت، به روزه‌داری باید به چشم یک ابزار شخصی نگاه کرد. فواید و چالش‌های آن برای هر فرد، درست مانند بدن هر شخص، منحصربه‌فرد است. کلید موفقیت، گوش دادن به سیگنال‌های بدن و پیدا کردن الگویی است که با سبک زندگی شما هماهنگ باشد.