نسیم گیلان - زومیت / گرمای هوا دیگر جانوران را هم مثل ما انسان‌ها به پرخاش و خشونت وا می‌دارد؛ از سمندرهای جنگجو تا مورچه‌های مهاجم، همه در گرما عصبانی‌تر می‌شوند.
انسان تنها موجودی نیست که در گرما از خشم به خود می‌پیچد و از عصبانیت به مرز انفجار می‌رسد. در دل جویبارهای گرم، سمندرهای کوچک به‌جای زندگی مسالمت‌آمیز در آرامش، با یورش‌های ناگهانی و گازگرفتن همدیگر، باشگاه مبارزه‌ای واقعی به راه انداخته‌اند. این صحنه‌ی عجیب حاصل گرمای غیرعادی محیط است که نه‌تنها رفتار این دوزیستان را دگرگون کرده، بلکه می‌تواند موجب پرخاشگری بسیاری از جانوران و حتی انسان‌ها شود.
بازار ![]()
در سال 2016، کریستن سیکالا، بوم‌شناس در دانشگاه ساوت در سوآنی تنسی، همراه با یکی از همکارانش در انکوباتور آزمایشگاهی، سمندرهای شکم‌سیاه (Desmognathus amphileucus) اهل جویبارهای آپالاش را مشاهده کرد که به یکدیگر حمله می‌کنند. این جانوران کوچک با طولی به اندازه‌ی کف دست، به‌شدت قلمروطلب‌اند و برای دفاع با حرکات سریع بدن به رقیب یورش می‌برند، گاز می‌گیرند یا او را فراری می‌دهند.
سیکالا مشاهدات خود را «باشگاه مبارزه سمندرها» نامید؛ پژوهشی که هدف آن بررسی تأثیر افزایش دما بر رفتار دوزیستان بود. نتایج پژوهش نشان داد سمندرهای شکم‌سیاه در دمای 25 درجه سانتی‌گراد که بسیار گرم‌تر از زیستگاه طبیعی‌شان است، تقریباً چهار برابر بیشتر از شرایط طبیعی در دمای 15 یا 20 درجه رفتار تهاجمی بروز می‌دهند.
به‌گزارش ساینس‌نیوز، یافته‌های پژوهش‌های مشابه نیز نشان می‌دهد چنین الگوهایی محدود به سمندرها نیست. بسیاری از جانوران، از جمله میمون‌ها، موش‌ها، خرموش‌ها، ماهی‌ها و حتی مورچه‌ها نیز در دماهای بالاتر، بیشتر به خشونت و رفتارهای پرخاشگرانه روی می‌آورند.
بسیاری از جانوران در گرما به خشونت و رفتارهای پرخاشگرانه روی می‌آورند
تغییرات اقلیمی می‌تواند با افزایش دما، ساختار اجتماعی گونه‌ها و حتی اکوسیستم‌ها را به‌طور نامحسوسی دگرگون کند. همچنین، نتایج چنین مطالعاتی سرنخ‌هایی درباره‌ی تأثیر گرما بر فیزیولوژی جانوران به دست می‌دهد و شاید توضیحی برای افزایش خشونت و جرم در میان انسان‌ها در روزهای گرم باشد. کلاس لینمن، عصب‌شناس در بیمارستان عمومی ماساچوست در بوستون که روی ارتباط میان گرما و پرخاشگری در انسان‌ها پژوهش می‌کند، می‌گوید ما همه محصول محیط و زیست‌شناسی خود هستیم.
البته، در بررسی دقیق‌تر گونه‌ها مشخص شد که همه‌ی جانوران در برابر گرما واکنشی تهاجمی نشان نمی‌دهند. در آزمایش سیکالا، فقط سمندرهای شکم‌سیاه چنین الگویی داشتند و گونه‌های دیگر، مانند سمندر سیل یا اوکویی این واکنش را نشان ندادند. اما بسیاری از گونه‌هایی که چنین رفتاری نشان می‌دهند، جانوران خون‌سرد هستند که دمای بدنشان را با شرایط محیطی تنظیم می‌کنند.
افزون‌بر‌این، پژوهشی در سال 2024 که توسط ارین فرانسیسپیلای، زیست‌شناس آب شیرین در دانشگاه مک‌گیل در مونترال انجام شد، نشان داد که وقتی ماهی‌های مینوی پوزه‌کند (Pimephales notatus) در مخزن‌هایی با دمای متغیر بین 18 تا 24 درجه قرار می‌گیرند، پرخاشگرتر می‌شوند؛ شرایطی که مشابه جویبارهای بدون سایه‌ی سمندرها پس از جنگل‌زدایی است. فرانسیسپیلای می‌گوید ماهی‌ها مدام همدیگر را گاز می‌گرفتند.
بررسی دیگری در سال 2023 در رشته‌کوه آلپ اروپا، توسط پاتریک کراپف، بوم‌شناس در دانشگاه اینسبروک اتریش، نشان داد مورچه‌های گونه‌ی تتراموریوم آلپستر (Tetramorium alpestre) که در مناطق گرم‌تر زندگی می‌کنند، رفتار خصمانه‌تری دارند. وقتی دو مورچه‌ی کارگر از کلنی‌های متفاوت در یک محفظه‌ی شیشه‌ای کوچک قرار داده می‌شوند، اغلب به درگیری می‌افتند. مورچه‌هایی که به گرما خو گرفته‌اند، به‌ویژه پرخاشگرترند؛ آن‌ها آرواره‌های خود را باز می‌کنند یا اندام‌های رقیب را می‌کشند. کراپف می‌گوید آن‌ها واقعاً مثل کشتی‌گرفتن شروع به جنگیدن می‌کنند.
مورچه‌ها واقعاً با همدیگر کشتی می‌گیرند
یکی از توضیح‌های احتمالی برای ارتباط گرما و پرخاشگری در جانوران خون‌سرد، به تغییرات متابولیسم برمی‌گردد. افزایش دما، سوخت‌وساز بدن را بالا می‌برد و انرژی بیشتری مصرف می‌شود. در نتیجه، نیاز به کالری بیشتر، جانوران را برای به‌دست‌آوردن غذا قلمروطلب‌تر و تهاجمی‌تر می‌کند. سیکالا می‌گوید: «وقتی دچار محدودیت کالری می‌شوند، اجازه نمی‌دهند دیگران وارد قلمروشان شوند.»
کراپف نیز معتقد است در مورد مورچه‌ها، احتمالاً توضیح ساده‌تری وجود دارد: غذای اصلی آن‌ها، یعنی عسلک (ترشحات شته‌ها)، در دماهای بالاتر بیشتر می‌شود و انرژی لازم برای پرخاشگری را فراهم می‌کند.
از سوی دیگر، جانوران خون‌گرم، مانند پستانداران ممکن است کمتر از چنین الگویی تأثیر بگیرند، زیرا از توانایی خنک‌کردن بدن خود از طریق تعریق یا نفس‌نفس‌زدن برخوردارند. بااین‌حال، شواهد نشان می‌دهد ارتباط گرما و پرخاشگری در برخی میمون‌ها، موش‌ها، خرموش‌ها و حتی سگ‌ها نیز دیده می‌شود. فرانسیسپیلای توضیح می‌دهد که حتی در خون‌گرم‌ها، گرما میزان سوخت‌وساز را بالا می‌برد و چون انرژی برای خنک‌کردن بدن صرف می‌شود، میزان کمبود کالری افزایش می‌یابد. او گمان می‌کند در چنین شرایطی، انرژی کمتری صرف رفتارهای اجتماعی و کنترل پرخاشگری شود. در مقابل، لینمن بر این باور است که در جانوران خون‌گرم، پرخاشگری می‌تواند ناشی از ناراحتی مستقیم از گرمای بالا باشد.
در مورد انسان‌ها نیز بحث علمی همچنان ادامه دارد. برخی پژوهشگران معتقدند افزایش پرخاشگری در هوای گرم بیشتر به اثرات زیستی گرما بر رفتار مربوط است، در حالی که گروهی دیگر آن را ناشی از افزایش فعالیت‌های بیرونی در روزهای گرم می‌دانند. بااین‌حال، لینمن تأکید می‌کند از آنجایی که این ارتباط در گونه‌های بسیاری ثابت شده، توضیح‌های صرفاً جامعه‌شناختی کافی نیستند.
دیدگاه کیم میدنباور، عصب‌شناس محیطی در دانشگاه ایالتی واشینگتن در اسپوکن، نیز این فرضیه را تقویت می‌کند. او می‌گوید شواهدی وجود دارد که گرما می‌تواند شیمی و ارتباطات مغزی را تغییر دهد و این موضوع به پرخاشگری بیشتر منجر شود. او توضیح می‌دهد: «گرمای ناخوشایند و استرس‌زا، فرایندهای روانی و فیزیولوژیکی متعددی را تحت تأثیر قرار‌می‌دهد که می‌تواند باعث افزایش پرخاشگری شود.»
علاوه‌بر پرسش‌های زیستی، دانشمندان به پیامدهای احتمالی تأثیر گرما بر حیوانات در آینده نیز توجه دارند. به‌گفته‌ی کراپف، اگر مورچه‌ها پرخاشگرتر شوند، ممکن است کلنی‌های نزدیک را نابود کنند و ساختار فضایی خود را گسترش دهند. افزایش پرخاشگری در ماهی‌ها می‌تواند به انسجام کمتر گروه‌ها منجر شود و شکارچیان راحت‌تر بتوانند آن‌ها را شکار کنند. سمندرهای پرخاشگر نیز ممکن است فاصله‌ی بیشتری از هم بگیرند و تراکم جمعیتشان کاهش یابد؛ وضعیتی که به‌گفته‌ی سیکالا می‌تواند آن‌ها را در برابر افت جمعیت آسیب‌پذیرتر کند.
در پایان، جمع‌بندی مطالعات اخیر نشان می‌دهد تغییرات اقلیمی می‌تواند با ایجاد تغییرات ظریف در فیزیولوژی، رفتار جانوران را به شیوه‌هایی غیرمنتظره دگرگون کند. برای سمندرهای اهل جویبارهای آپالاش، به نظر می‌رسد باشگاه‌های مبارزه حالا داغ‌تر و پرهیجان‌تر در جریانند.