بزرگنمايي:

نسیم گیلان - فرهیختگان /تا همین دو سال گذشته، قرعه‌کشی خودرو در ایران بزرگ‌ترین لاتاری دنیا محسوب می‌شد. با کمی دقت می‌توان به خاطر آورد شاید تعداد شرکت‌کنندگان طرح‌های مختلف فراخوان فروش شرکت‌های خودروسازی کشور به 5 و 10 میلیون نفر نیز می‌رسید؛ دی ماه 1401 اوج تب‌و‌تاب قرعه‌کشی خودرو بود.
نزدیک 10 میلیون نفر ثبت‌نام کردند و برای خرید خودرو صف کشیدند؛ اما گذشت زمان و تغییر شرایط، اوضاع را تغییر داد. حالا در تیرماه 1404، تعداد متقاضیان قرعه‌کشی خودرو‌های گروه ایران‌خودرو به زحمت تا 520 هزار و 500 نفر هزار نفر می‌رسد. این درحالی است که بررسی‌های «فرهیختگان» نشان می‌دهد در مرحله پنجم که در اردیبهشت سال جاری، دو و نیم ماه قبل برگزار شد، تعداد شرکت‌کنندگان بیش از 986 هزار نفر بوده است. به عبارتی، تعداد شرکت‌کنندگان قرعه‌کشی اخیر ایران‌خودرو نسبت به قرعه‌کشی دو ماه قبل کاهش بیش از 47 درصدی داشته است. اگر عدد دوره ششم را با دوره چهارم مقایسه کنیم، حدود 542 هزار نفر از تعداد شرکت‌کنندگان قرعه‌کشی در کمتر از چند ماه قید شرکت در قرعه‌کشی ایران‌خودرو را‌ زده‌اند. به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین دلایل این سقوط 50 درصدی شرکت‌کنندگان در قرعه‌کشی ایران‌خودرو، از بین رفتن شکاف قیمت کارخانه و بازار بوده است که با دو بار تعدیل قیمت از انتهای آبان 1403 تاکنون انجام شده است. داده‌ها نیز نشان می‌دهد در برخی خودرو‌های اقتصادی گروه ایران‌خودرو شکاف قیمت کارخانه و بازار بعضا به زیر یک و حتی نیم درصد رسیده است. همچنین در 70 درصد از خودرو‌های گروه ایران‌خودرو شکاف قیمت بازار و کارخانه به طور میانگین 6 درصد است، شکافی که با خواب چندماهه (3 تا 6 ماه) پول شرکت‌کنندگان در قرعه‌کشی عملاً سود یا رانت چندانی را عاید خریدار نکرده و منجر به خروج خریداران سرمایه‌ای و همچنین سفته‌بازان از فرایند قرعه‌کشی خودرو می‌کند. 
کاهش 50 درصدی تعداد شرکت‌کنندگان قرعه‌کشی
در سال‌های اخیر، طرح‌های فروش فوق‌العاده شرکت‌های خودروساز، مانند ایران‌خودرو در قالب قرعه‌کشی در طرح‌های متنوع، به یکی از راه‌های اصلی کسب سود و رانت تبدیل شده بود. این سازوکار نه‌تنها فرصتی برای دسترسی برخی از افراد به رانت فراهم می‌کرد، عملاً با فروش خودرو به قیمت‌های پایین، منجر به زیان‌دهی و زیان‌سازی خودروسازان دولتی نیز شده بود که درنهایت دولت این زیان‌ها را از جیب کل جامعه (در قالب اعطای تسهیلات بانکی و...) برمی‌داشت. 
بازار

در سال‌های قبل، معمولاً چهار، پنج میلیون نفر در طرح‌های فروش فوق‌العاده ایران‌خودرو شرکت می‌کردند و حتی در سال 1401 این عدد به 10 میلیون نفر نیز رسید، اما در یک سال اخیر رفته‌رفته تعداد شرکت‌کنندگان قرعه‌کشی‌های ایران‌خودرو نیز آب رفت و اقبال عمومی نسبت به آن کم شد. 
طبق آخرین آمار منتشر‌شده از شرکت ایران‌خودرو، در چهار دوره اخیری که قرعه‌کشی این شرکت خودروساز برگزار شده است، مرحله به مرحله تعداد افراد کمتری در آن شرکت می‌کنند؛ البته به استثنای مرحله چهارم که در چهارم اسفند ماه سال گذشته برگزار شد و تعداد شرکت‌کنندگان آن بیشتر شد؛ یعنی در شش ماه اخیر، 43 درصد از تعداد متقاضیان فراخوان‌های فروش محصولات ایران‌خودرو کم شده است. در همین راستا می‌توان گفت تعداد شرکت‌کنندگان قرعه‌کشی مرحله سوم ایران‌خودرو، در بهمن ماه 1403، حدود 911 هزار و 246 نفر بود، در دوره چهارم اما، ایران خودرو با افزایش 16 درصدی متقاضیان مواجه شد، با این حال با گذشت یکی دوماه تعداد شرکت‌کنندگان مرحله پنجم 7 درصد کاهش یافت و تنها 986 هزار و 200 نفر در پنجمین دوره فروش فوق‌العاده ایران‌‌خودرو در اردیبهشت ماه سال 1403 شرکت کردند. حال با گذشت و دونیم ماه در دوره ششم که روز گذشته آمار آن اعلام شد، تنها 520 هزار و 519 نفر در فراخوان ایران‌خودرو شرکت کردند؛ یعنی نزدیک به 50 درصد کاهش. البته برخی کارشناسان حوزه خودرو بر این باورند که اگر این روند ادامه یابد، می‌توان انتظار داشت که بازار خودرو به سمت تعادل قیمتی پایدارتر و افزایش رضایت مصرف‌کنندگان واقعی حرکت کند. 
کاهش 60 درصدی متقاضیان عادی
 طبق آماری که ایران‌خودرو از ششمین مرحله فروش فوق‌العاده محصولات خود منتشر کرده است، در دوره ششم 520 هزار و 519 نفر در این قرعه‌کشی شرکت کردند؛ در‌حالی‌که در دوره پنجم برگزاری قرعه‌کشی محصولات ایران‌خودرو در اردیبهشت ماه سال جاری، 986 هزار و 202 نفر شرکت کردند، به بیان دیگر تعداد متقاضیان قرعه‌کشی ایران‌خودرو در دوره ششم 47 درصد کاهش یافته است. البته این کاهش فاحش فقط مختص به تعداد شرکت‌کنندگان کلی نبوده و در طرح‌های مختلف ایران‌خودرو نیز به چشم می‌خورد. کاهش مشارکت در هر سه طرح ایران‌خودرو مشهود است، برای مثال تعداد شرکت‌کنندگان طرح عادی در دوره ششم حدود 60 درصد کاهش پیدا کرده و از 232هزار و409 نفر متقاضی در دوره پنجم، به 95 هزار و 500 شرکت‌کننده رسیده است. گفتنی است تعداد متقاضیان خودرو در طرح جوانی در دوره ششم قرعه ایران‌خودرو با کاهش 70 درصدی رو‌به‌رو شده و از 612 هزار و 812 شرکت‌کننده به 361 هزار و 14 نفر رسیده است. افزون بر این تعداد شرکت‌کنندگان طرح فرسوده ایران‌خودرو نیز به طرز عجیبی کم شده است؛ گفتنی است در دوره پنجم قرعه‌کشی ایران‌خودرو 140 هزار و 981 نفر شرکت کردند درحالی‌که تعداد متقاضیان این طرح در دوره ششم به 63هزار و 987 نفر رسیده و 85 درصد کاهش پیدا کرده است. 
چرا تعداد شرکت‌کنندگان قرعه‌کشی آب می‌رود؟
به راحتی نمی‌توان از کاهش قابل توجه تعداد متقاضیان شرکت‌کننده در طرح‌های مختلف مرحله ششم قرعه‌کشی ایران‌خودرو گذر کرد. دلیل این اتفاق را می‌توان ناشی از کاهش شکاف قیمت کارخانه و بازار دانست که این اتفاق قادر بوده رانت حاکم بر فرایند قرعه‌کشی را به حداقل برساند. طبیعی است برای متقاضیان صرفه اقتصادی ندارد با شکاف 1 تا 6 درصدی که بین قیمت بازار و کارخانه وجود دارد، تا ماه‌ها در صف انتظار دریافت خودرو منتظر بمانند. با کاهش محسوس مشارکت در دوره ششم قرعه‌کشی، بسیاری از کارشناسان حوزه خودرو بر این باورند که حضور کم‌رنگ دلالان و واسطه‌گران در این مرحله، به نوعی به نفع متقاضیان واقعی خودرو تمام شده است. 
اختلاف قیمت کارخانه و بازار تنها 6 تا 7 درصد
 پیش از این، درصد بالایی از ظرفیت طرح‌های فروش ایران‌خودرو توسط افرادی اشغال می‌شد که هدف آن‌ها تنها کسب سود از اختلاف قیمت کارخانه و بازار آزاد بود. در سال‌های گذشته، اختلاف قیمت کارخانه و بازار آزاد بعضا تا 60 درصد نیز می‌رسید؛ اما اکنون این اختلاف در بسیاری از مدل‌ها به زیر 10 درصد کاهش یافته است؛ این کاهش سود باعث شده دلالان و واسطه‌گران از ثبت‌نام صرف‌نظر کنند، چون دیگر توجیه اقتصادی ندارد. طبق داده‌هایی که در جدول گزارش حاضر آمده، در برخی خودرو‌های اقتصادی گروه ایران‌خودرو شکاف قیمت کارخانه و بازار بعضاً به زیر یک و حتی نیم درصد رسیده است. همچنین در 70 درصد از خودرو‌های گروه ایران‌خودرو شکاف قیمت بازار و کارخانه به طور میانگین 6 درصد است. طبق این آمار‌ها، تنها در خوردوی ری‌را شکاف قیمت بازار و کارخانه بیش از 20 درصد بوده و در یک خودرو این عدد نزدیک به 20 درصد، 6 خودرو 10 تا 12 درصد و در 16 خودرو معادل 70 درصد از خودرو‌های این گروه، این عدد بین نیم تا زیر 10 درصد است. 
براین اساس، اکنون که با کم شدن شکاف میان قیمت کارخانه و بازار مواجه شده‌ایم، به‌نوعی شرایط رقابتی برای خریداران واقعی بسیار شفاف‌تر و عادلانه‌تر شده است. کاهش شدید (حدود 50 درصدی) تعداد ثبت‌نام‌کنندگان، شانس برنده شدن در قرعه‌کشی را برای افراد مصرف‌کننده واقعی به‌طور چشمگیری افزایش داده و همچنین به نوعی فرآیند خرید را از حالت رقابتی و سفته‌بازانه خارج کرده است. از طرفی در صورت ادامه این روند، می‌توان امیدوار بود که بازار خودرو از فضای واسطه‌گری فاصله بگیرد و آرامش بیشتری در خرید و فروش خودرو‌های داخلی حاکم شود. این موضوع می‌تواند به تعادل قیمتی پایدارتر در بازار و افزایش رضایت خریداران واقعی منجر شود. 
اثر افت قدرت خرید
عوامل متعددی در کاهش استقبال از قرعه‌کشی ایران‌خودرو نقش داشته‌اند. افزایش قیمت خودرو‌ها، تغییر شرایط اقتصادی، کاهش جذابیت قرعه‌کشی به دلیل طولانی شدن زمان تحویل و کاهش شکاف قیمتی و حذف تدریجی رانت قرعه‌کشی و همچنین تغییر سیاست‌های فروش خودروسازان از جمله این عوامل هستند. 
 از مهم‌ترین این دلایل، افزایش موعد تحویل خودروی طرح‌های فروش فوق‌العاده با تحویل کوتاه‌مدت بوده که جای خود را به پیش‌فروش‌هایی با زمان تحویل طولانی داده‌اند که جذابیت کمتری برای خریداران دارند. از دیگر دلایل مهم این اتفاق، می‌توان به الزام افتتاح حساب وکالتی و بلوکه کردن وجه متقاضیان اشاره کرد. در همین راستا باید متقاضیان از ابتدا مبلغی تا 300 میلیون تومان را در حساب وکالتی بلوکه کنند تا واجد شرایط ثبت‌نام باشند. این شرط باعث شده بسیاری از افراد از شرکت منصرف شوند. درخصوص کاهش اختلاف قیمت کارخانه و بازار آزاد که پیش‌تر به آن اشاره کردیم، در گذشته اختلاف قیمت تا 60 درصد بود و سود زیادی برای خریداران داشت. اما اکنون این اختلاف به زیر 10 درصد رسیده و انگیزه اقتصادی برای شرکت در قرعه‌کشی را کاهش داده است. 
 همچنین ممکن است برخی افراد به دلیل عدم موفقیت در مراحل قبلی یا تأخیر در تحویل خودرو، دیگر تمایلی به شرکت در فراخوان‌های جدید ایران‌خودرو را ندارند. 
افزون بر این از کاهش قدرت خرید خانوار بر اثر افزایش نرخ تورم نیز نمی‌توان غافل شد؛ تورم بالا و کاهش ارزش ریال، توان مالی بسیاری از خانوار‌ها را برای خرید خودرو کاهش داده به صورتی که حتی با شرایط اقساطی، تعهدات بلندمدت برای بسیاری از مردم قابل پذیرش نیست؛ چراکه در دو یا سه هفته گذشته بود که شرکت‌های خودروساز مانند ایران‌خودرو بیش از 15 درصد قیمت محصولات خود را با رأی شورای رقابت افزایش دادند و مدتی بعد وزارت صمت این افزایش قیمت را تأیید کرد. علاوه بر این، تجربه‌های قبلی مانند تأخیر در تحویل، عدم شفافیت در قرعه‌کشی و تغییرات ناگهانی در شرایط ثبت‌نام، باعث دلسردی خریدار شده است.