بزرگنمايي:

نسیم گیلان - دنیای اقتصاد /در سال جاری، پنج عرضه اولیه انجام شده که با کاهش مشارکت نسبت به سال‌های گذشته همراه بوده است. تعداد بالای کدهای معاملاتی و کوچک بودن شرکت‌ها موجب شد سهمیه ناچیزی به هر کد برسد. ارزش پایین سهام تخصیص‌یافته نیز جذابیتی برای فعالان بازار ایجاد نکرده است.
عرضه‌های اولیه، یکی از مهم‌ترین مواردی هستند که می‌توانند مستقیما موجبات تزریق پول به واحدهای تولیدی و خدماتی را فراهم آورند. در سال جاری، 5 عرضه اولیه در بازار سهام انجام شده است؛ میزان مشارکت در عرضه‌های اولیه سال جاری، در قیاس با سنوات قبل کاهش محسوسی داشته است. با وجود اینکه در هر پنج عرضه اولیه، بیش از یک میلیون کد معاملاتی مشارکت داشته‌اند، اما این ارقام نسبت به دوران طلایی بورس (سال 1399) بسیار ناچیز است. برای خرید هر پنج عرضه سال جاری، تنها 501 هزار تومان نقدینگی مورد نیاز بوده است؛ رقمی که برای بسیاری از فعالان بازار، انگیزه کافی برای مشارکت جدی ایجاد نمی‌کند.
مشارکت زیاد کدهای معاملاتی و کوچک بودن شرکت‌های عرضه‌شده، دو عاملی است که موجب شده تا تعداد و میزان ریالی سهام اختصاص یافته در عرضه‌های اولیه، ناچیز باشد. در جریان عرضه سهام شرکت «برق و انرژی پیوند گستر پارس» با نماد «بپیوند» در شهریور سال 99، 5 میلیون و 570 هزار کد معاملاتی مشارکت داشتند که این میزان از مشارکت، رکورد تاریخی میزان مشارکت در عرضه‌های اولیه بازار سهام است.
بازار
کاهش جذابیت عرضه‌های اولیه در سایه بحران بورس
با وجود کارکردهای حیاتی عرضه‌های اولیه، بازار سرمایه ایران طی سال‌های اخیر شاهد کاهش مشارکت و استقبال از این رویدادها بوده است. این روند، بیش از هر چیز، ناشی از رکود مزمن و نااطمینانی فراگیر در بازار سهام است؛ شرایطی که باعث شده نه‌ تنها سرمایه‌گذاران ریسک‌گریز شوند، بلکه شرکت‌ها نیز تمایل خود را برای ورود به بازارهای سرمایه از دست بدهند.
از سوی دیگر، ضعف در فرآیند ارزش‌گذاری شرکت‌ها، یکی از معضلات جدی عرضه‌های اولیه در سال‌های اخیر بوده است. برخی از شرکت‌هایی که وارد بازار شده‌اند، به ‌سرعت قیمت‌های پایین‌تری نسبت به روز عرضه را تجربه کرده‌اند. این موضوع، اعتماد عمومی نسبت به سازوکارهای عرضه اولیه را کاهش داده و بر مشارکت کدهای معاملاتی اثر منفی گذاشته است. علاوه بر این، سهم بالای شرکت‌های کوچک و بعضاً کم‌اثر در عرضه‌های اولیه نیز یکی از دلایل مشارکت حداقلی فعالان بازار بوده است.
بسیاری از این شرکت‌ها، به‌ جای ورود به بازار اول و دوم بورس، به فرابورس ایران که الزامات آسان‌تری دارد، پناه برده‌اند و این مساله، بر جذابیت سرمایه‌گذاری در عرضه‌های اولیه سایه افکنده است. ضعف زیرساختی در ارائه گزارش‌های مالی به‌روز، شفاف نبودن وضعیت دارایی‌ها و بدهی‌های شرکت‌های متقاضی پذیرش و نبود تحلیل بنیادی قابل اتکا نیز از جمله عوامل دیگری است که سبب شده بسیاری از فعالان حرفه‌ای بازار، نسبت به شرکت‌های عرضه‌شده بی‌اعتماد باشند.
جزئیات عرضه‌های اولیه سال 1404
در سال 1404 و تا پایان هفته منتهی به 18 تیر ماه، بازار سهام ایران شاهد عرضه اولیه سهام پنج شرکت جدید بوده است. شرکت‌های «سرمایه‌گذاری پایا تدبیر پارسا» (وپایا)، «سرمایه‌گذاری مهر» (مهر)، «لیزینگ اقتصاد نوین» (ولنوین)، «پویا» (رپویا) و «صنایع غذایی رضوی» (نان) در این بازه زمانی وارد بازار سرمایه شده‌اند.
از میان این پنج شرکت، تنها «ولنوین» به روش ثبت سفارش در بازار دوم بورس تهران عرضه شد و چهار عرضه اولیه دیگر به صورت ترکیبی (روش ثبت سفارش به همراه کشف قیمت) و در بازارهای مختلف فرابورس انجام گرفتند. نمادهای «وپایا»، «مهر» و «نان» در بازار دوم فرابورس پذیرش شده‌اند، در حالی که «رپویا» در بازار نوآفرین فرابورس و در تابلوی دانش‌بنیان عرضه شده است.
از منظر صنعتی، تنوع نسبی در عرضه‌ها دیده می‌شود؛ دو شرکت از گروه سرمایه‌گذاری، یک شرکت متعلق به گروه سایر واسطه‌گری‌های مالی، یک شرکت از صنایع غذایی و دیگری از حوزه فناوری اطلاعات و رایانه است.
با این حال، همچنان وزن شرکت‌های کوچک و با سرمایه پایین در میان عرضه‌های اولیه محسوس است. این در حالی است که در سال‌های پیشین، برخی از عرضه‌های اولیه به شرکت‌های بزرگ با سرمایه‌های قابل‌توجه تعلق می‌گرفت که تاثیرات روانی گسترده‌ای نیز بر بازار می‌گذاشتند. اما در سال‌های اخیر، اغلب عرضه‌ها در قالب شرکت‌های کوچک و متوسط بوده‌اند.
مشارکت کدهای معاملاتی؛ کمتر از انتظار
آمار مشارکت در عرضه‌های اولیه سال 1404، تصویری روشن از وضعیت روانی و رفتاری سرمایه‌گذاران نسبت به این رویدادها ارائه می‌دهد. با وجود اینکه در هر پنج عرضه، بیش از یک میلیون کد معاملاتی مشارکت داشته‌اند، اما این ارقام نسبت به دوران طلایی بورس (سال 1399) بسیار ناچیز است. بیشترین مشارکت متعلق به عرضه اولیه «ولنوین» با یک میلیون و 239 هزار کد معاملاتی بوده و کمترین میزان مشارکت نیز متعلق به عرضه اولیه «رپویا» با مشارکت یک میلیون و 175 هزار کد معاملاتی اختصاص دارد.
میانگین مشارکت در کل عرضه‌های اولیه سال 1404، حدود یک میلیون و 213 هزار کد معاملاتی بوده که نشان از تقاضای محدود و پایین فعالان بازار دارد؛ مساله‌ای که هم از سردی کلی بازار حکایت دارد و هم از کاهش جذابیت عرضه‌های اولیه نشات می‌گیرد. نکته قابل تامل این که برخلاف سال‌های قبل که مشارکت در عرضه‌های اولیه تبدیل به یک جریان اجتماعی شده بود؛ در سال جاری مشارکت در عرضه‌های اولیه در قیاس با سال‌های قبل کمتر شده است. در واقع، پویایی گذشته و حضور خانوارهای عادی در این عرضه‌ها کمرنگ شده است.
بررسی بازدهی عرضه‌های اولیه
اگرچه جذابیت سنتی عرضه‌های اولیه برای فعالان بازار در سودهای کوتاه‌مدت نهفته است؛ اما بازدهی پنج عرضه اولیه سال جاری نیز تصویر متفاوتی نسبت به گذشته ارائه می‌دهد. نماد «رپویا» با بازدهی 17 درصدی تاکنون، در صدر فهرست قرار دارد. پس از آن، «ولنوین» با 16 درصد، «نان» با 11 درصد و «مهر» با 9 درصد در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. در این میان، «وپایا» تنها عرضه‌ اولیه‌ای است که با افت قیمت (6 درصد کمتر از قیمت عرضه) مواجه شده است.
این داده‌ها نشان می‌دهد که اگرچه همچنان می‌توان از برخی عرضه‌های اولیه بازدهی مثبتی انتظار داشت، اما دیگر خبری از رشدهای چند ده درصدی طی روزهای ابتدایی عرضه نیست. همچنین ریسک زیان نیز وارد معادلات شده است؛ امری که در سال‌های طلایی عرضه اولیه (مثل سال‌های 98 و 99) کمتر مشاهده می‌شد.
ارزش ریالی تخصیص یافته؛ کمتر از انتظار
میزان سهامی که به هر سرمایه‌گذار در عرضه‌های اولیه امسال اختصاص داده شده، اندک بوده است. مجموعا برای خرید هر پنج عرضه سال جاری، تنها 501 هزار تومان نقدینگی مورد نیاز بوده است؛ رقمی که برای بسیاری از فعالان بازار، انگیزه کافی برای مشارکت جدی ایجاد نمی‌کند. بیشترین سهم به «نان» با 154 هزار تومان تعلق داشته و کمترین سهم نیز مربوط به «مهر» با 65 هزار تومان بوده است. این داده‌ها، علاوه بر کوچک بودن شرکت‌های عرضه‌شده، گویای این واقعیت‌اند که حتی با مشارکت بیش از یک میلیون نفر، نتیجه نهایی برای هر کد معاملاتی چندان چشمگیر نیست.
در شرایطی که نقدینگی از بازار خارج شده و اعتماد عمومی به بازدهی‌های آتی کاهش یافته است، حضور در عرضه‌های اولیه نیز بیشتر به چشم یک فرصت احتیاطی و حداقلی نگریسته می‌شود. مشارکت زیاد کدهای معاملاتی و کوچک بودن شرکت‌های عرضه‌شده، دو عاملی است که موجب شده تا تعداد و میزان ریالی سهام اختصاص یافته در عرضه‌های اولیه، ناچیز باشد. این که از 5 نماد عرضه اولیه‌ای امسال، 4 نماد متعلق به بازار فرابورس بوده است نیز این استدلال را تایید می‌کند.
چون‌ معمولا شرکت‌های کوچک که الزامات میزان سرمایه و دیگر الزامات بورس تهران را ندارند؛ راهی فرابورس ایران می‌شوند. از سوی دیگر، یکی دیگر از مواردی که به کاهش مشارکت در عرضه‌های اولیه منتج شده است؛ قانونی است که از ابان 1402 وضع شد؛ در آبان 1402، سازمان بورس اعلام کرد که دیگر امکان واریز وجه از کارت یا حساب متعلق به دیگران به پرتفوی بورسی نزدیکان وجود ندارد و فقط خود فرد می‌تواند حساب ریالی خود را شارژ کند.
قبل از این قانون، برخی از فعالان بازار که از طرفداران عرضه‌های اولیه بودند؛ از حساب متعلق به خود، کدهای بورسی دوستان، نزدیکان، همکاران یا دیگر اعضای خانواده را شارژ می‌کردند و در حساب آنلاین معاملاتی آن‌ها، اقدام به خرید عرضه‌های اولیه می‌کردند؛ در واقع این افراد با این اقدام خود، درصدد حل و فصل مشکلات مربوط به تعداد کم سهام تخصیص‌یافته در عرضه‌های اولیه بودند. این موضوع، یکی از عواملی بود که منجر به ثبت تعداد بالای مشارکت در عرضه‌های اولیه بود. در واقع یک شخص، با چند کد معاملاتی که شاید صاحبان آن‌ها کمترین آشنایی را با بورس یا مکانیزم‌های آن نداشتند؛ اقدام به خرید عرضه‌های اولیه می‌کرد.
اما از آبان 1402، با قوانینی که وضع شد؛ هر فرد فقط با حساب بانکی متعلق به خود می‌توانست، در سامانه آنلاین معاملاتی کارگزاری‌های مختلف، موجودی خود را افزایش دهد. در نتیجه به دلیل محدودیت ایجادشده و دردسرهایی که این موضوع برای افرادی که با چند کد معاملاتی اقدام به خرید عرضه‌های اولیه می‌کردند؛ این گروه از سرمایه‌گذاران فقط با کد بورسی خود قادر به خرید سهام عرضه اولیه‌ای بودند و این موضوع بر کاهش میزان عرضه‌های اولیه اثرگذار بود. 
عرضه‌های اولیه در سال‌های گذشته
نگاهی به داده‌های تاریخی عرضه‌های اولیه، عمق تغییرات ساختاری بازار را به‌خوبی نمایان می‌سازد. در سال طلایی 1399، مجموعا 26 عرضه اولیه انجام شد و میانگین مشارکت در آنها، 4 میلیون و 290 هزار کد معاملاتی بود. در جریان عرضه سهام شرکت «برق و انرژی پیوند گستر پارس» با نماد «بپیوند» در شهریور سال 99، 5 میلیون و 570 هزار کد معاملاتی مشارکت داشتند که این میزان از مشارکت، رکورد تاریخی میزان مشارکت در عرضه‌های اولیه بازار سهام است.
رکوردی که تاکنون پابرجاست و به نظر می‌رسد که تا سالیان سال باقی بماند. در سال 99، در 11 عرضه اولیه، مشارکت بیش از 5 میلیون کد معاملاتی به ثبت رسید؛ در 18 عرضه اولیه نیز، بیش از 4 میلیون کد معاملاتی در جایگاه خریدار ظاهر شدند.
در مقابل، در سال‌های اخیر، میزان مشارکت در عرضه‌های اولیه با افت قابل‌توجهی همراه بوده است. تا پایان هفته گذشته، در بورس تهران 5 عرضه اولیه انجام شده است؛ در سال گذشته نیز 23 عرضه اولیه در بازار سهام انجام شد که عمده این عرضه‌های اولیه از ماه آذر به بعد بود. سال 1402 نیز 19 عرضه اولیه در دل خود داشت، در سال 1401، 16 عرضه اولیه در تالار شیشه‌ای انجام شد و در سال 1400 هم، 17 شرکت جدید به بازار سهام راه یافتند.
بیشترین میزان عرضه اولیه نیز در سال تاریخی بورس تهران، یعنی سال 99 انجام شد که در آن سال، سهامداران شاهد عرضه سهام 26 شرکت در بازار بودند. در سال‌ 98 نیز دقیقا به اندازه سال 1403، 23 شرکت جدید وارد بازار شدند. در سال‌های 97 و 96 نیز به ترتیب 18 و 17 شرکت، شاهد نواخته‌شدن سوت آغاز معاملات در گردونه معاملات سهام بودند.
راهکارهای افزایش میزان مشارکت
بازگشت رونق به عرضه‌های اولیه، مستلزم ایجاد چند تغییر اساسی در ساختار بازار سرمایه ایران است؛ نخستین مورد، اصلاح فرآیند ارزش‌گذاری است؛ تا زمانی که سهام شرکت‌ها با ارزش واقعی و منصفانه وارد بازار نشوند، اعتماد عمومی نسبت به عرضه‌های اولیه خدشه‌دار باقی خواهد ماند. دومین موضوع، تقویت بازارگردانی و نقدشوندگی است.
بسیاری از سهام عرضه‌شده، فاقد بازارگردان موثر هستند که این موضوع موجب ایجاد صف فروش و فرسایش اعتماد عمومی در بازار می‌شود. سومین پارامتر، افزایش کیفیت شرکت‌های عرضه‌شده است؛ شرکت‌های با سودآوری بالا، شفافیت مناسب و سابقه عملکردی قابل اتکا، باید در اولویت عرضه‌ها قرار گیرند؛ طبیعتا سرمایه‌گذاران از اینگونه شرکت‌ها، استقبال قابل‌توجهی به عمل خواهند آورد.
هم‌چنین استفاده از ابزارهای تشویقی برای شرکت‌های بزرگ و ترغیب شرکت‌های بزرگ برای ورود به بازار سرمایه می‌تواند فضای عرضه‌های اولیه را متحول کند. با رعایت مواردی که گفته شد؛ در نهایت، عرضه‌های اولیه همچنان می‌توانند یکی از موتورهای محرک بازار سرمایه باشند.