بزرگنمايي:

نسیم گیلان - زومیت / جمجمه‌ی زنی جوان که در گورستانی متعلق به عصر مس در ایران کشف شده، شواهدی از تغییر شکل عمدی را به همراه آسیب جدی ناشی از ضربه نشان می‌دهد.
باستان‌شناسان در ایران جمجمه‌ی غیرعادی زنی جوان را کشف کرده‌اند که بیش از 6000 سال پیش در جریان حادثه‌ای آسیب‌زا جان خود را از دست داد. جمجمه‌ی مخروطی‌شکل زن نشان می‌دهد که او براثر ضربه‌ی جسمی لبه‌پهن که به سرعت به زندگی کوتاهش پایان داد، کشته شده است. بااین‌حال، به‌گفته‌ی پژوهشگران، هنوز مشخص نیست که این ضربه عمدی بوده یا خیر.
مهدی علیرضازاده، نویسنده‌ی اصلی مطالعه و باستان‌شناس ماقبل‌تاریخ به‌همراه حامد وحدتی ‌نسب، استاد باستان‌شناسی در دانشگاه تربیت مدرس، تحلیلشان از اسکلت عصر مس مربوط به گورستان چِگاسفلی را در مقاله‌ای به‌تفصیل بیان کرده‌اند.
چگاسفلی محوطه‌ای باستان‌شناسی متعلق به هزاره‌ی پنجم پیش از میلاد در جنوب شرقی خوزستان و شمال خلیج فارس است. گورستان پیشاتاریخی این محل هم شامل گورهای فردی و هم گورهای دسته‌جمعی است که احتمالاً آرامگاه‌های خانوادگی بوده‌اند. این منطقه در بازه‌ی حدودی بین 4700 تا 3700 پیش از میلاد که به گفته‌ی علیرضازاده، «هزاره‌ای پُر رویداد» محسوب می‌شود، مسکونی بوده است.
علیرضازاده گفت: «این زن از گور شماره یک کارگاه ب چگاسفلی به دست آمده است. آیین تدفین در این گور به نحوی بوده که استخوان ها روی هم جمع شده‌اند و براساس تعداد جمجمه‌ها امروز می‌دانیم که بیشتر از 52 تدفین در این گور صورت گرفته است. بیشتر از 10 جمجمه تغییرشکل یافته از این گور شناسایی شده که هم شامل مردان و هم زنان می‌شود.»
علیرضازاده در پاسخ به اینکه آیا این گورها خانوادگی است یا خیر پاسخ داد: «در مورد خویشاوندبودن این گور خفتگان باید بگوییم که مطالعات در حال انجام است.»
علیرضازاده گفت: «مردم آن زمان معبد و نظام‌های اعتقادی داشتند و ساختمان‌ها و سازه‌های بزرگی می‌ساختند.» او افزود در انتهای این دوره «ظهور نوشتار و آغاز شهرنشینی را می‌بینیم.» گورستان چگاسفلی نمونه‌ای بی‌نظیر از مرحله‌ی گذار به جامعه‌های پیچیده و طبقه‌بندی‌شده در هزاره‌ی پنجم پیش از میلاد است.
محققان پروژه‌ی پیشاتاریخی دشت زهره در بهبهان خوزستان، برای بیش از یک دهه، به سرپرستی عباس مقدم، استاد باستان شناسی، در حال کاوش و مطالعه‌ی محوطه‌ی چگاسفلی بوده‌اند. در این محل، آن‌ها قدیمی‌ترین نمونه‌های شناخته‌شده از ساخت آرامگاه‌های آجری در جهان، به‌همراه بیش از 12 جمجمه‌ی تغییرشکل‌یافته را کشف کردند. یکی از این جمجمه‌های غیرعادی، نشانه‌ای از خشونت را در خود داشت که به شکل شکستگی مثلثی‌شکلی در سمت چپ سر بود.
محققان در مطالعه‌ی جدید، جزئیات آسیبی را شرح داده‌اند که حدود 6200 سال پیش باعث مرگ زنی جوان با کد BG1.12 شد. این زن در دوران کودکی تحت باندپیچی جمجمه قرار گرفته بود؛ روشی که در آن، پارچه‌ای را برای مدت طولانی به دور سر کودک در حال رشد می‌پیچند تا عمداً شکل جمجمه را تغییر دهند. اگر این کار درطول سال‌ها ادامه یابد، نتیجه‌اش جمجمه‌ای کشیده و تقریباً مخروطی‌شکل خواهد بود. در گورستان چگاسفلی، افرادی که جمجمه‌های تغییرشکل‌یافته داشتند، در کنار کسانی که جمجمه‌های طبیعی داشتند، دفن شده بودند.
دکتر علیرضازاده در مورد علت و زمینه‌ی فرهنگی باندپیچی جمجمه‌ی زن به زومیت توضیح داد: «باید گفت که تغییرشکل جمجمه در قاره‌های مختلف انجام شده و معانی فرهنگی مختلفی داشته است. مثلا در محوطه بیبلوس لبنان که مربوط به هزاره چهارم است، جنبه‌های زیبایی شناختی دلیل تغییرشکل بوده یا مثلا برای بومیان شینوک در سواحل شمال غربی ایالات متحده، تغییر‌شکل جمجمه نقش نشانگر قومی را داشته است. بااین‌حال، براساس اطلاعاتی که تا‌کنون از محوطه چگاسفلی به دست آمده است، نمی‌توان خیلی زود قضاوت کرد و این تغییرشکل را به دلایل فرهنگی شناخته‌شده نسبت داد. باید کاوش های‌بیشتری در این محوطه صورت بگیرد و در انتها دلیل علمی ارائه شود.»
علیرضازاده و وحدتی‌ نسب برای شناسایی شکستگی در جمجمه‌ی BG1.12 و همچنین بررسی دقیق ضخامت استخوان‌های جمجمه و دیپلوئه، بخش اسفنجی استخوان که نقش ضربه‌گیر را دارد، از اسکن‌های سی‌تی (توموگرافی کامپیوتری) استفاده کردند. آن‌ها دریافتند که استخوان‌ها و لایه‌ی دیپلوئه‌ی آن‌ نازک‌تر از حد معمول بوده که این نتیجه برای فردی با جمجمه‌ی تغییرشکل‌یافته به‌صورت مصنوعی، قابل‌انتظار است. محققان در مقاله نوشتند که در نتیجه، توانایی جمجمه‌ی او برای مقاومت در برابر نیروهای خارجی، مانند ضربه‌ی شدید، احتمالاً کمتر از جمجمه‌ی طبیعی و تغییرشکل‌نیافته بوده است.
شکستگی مثلثی‌شکلی که محققان در جمجمه‌ی BG1.12 شناسایی کردند، از جلوی سر تا سمت چپ آن امتداد داشت. آن‌ها نوشتند: «نیروی شدیدی که توسط جسمی با لبه‌ی پهن وارد شده، در لحظات پایانی زندگی این زن جوان، به جمجمه‌ی او برخورد کرده است.» براساس تحلیل سی‌تی اسکن، شکستگی توسط جسمی ایجاد شده که نه وارد جمجمه شده و نه لبه‌های تیز داشته؛ با این حال، مشخص نیست که آیا او توسط شخص دیگری به قتل رسیده یا اینکه این آسیب در یک حادثه به او وارد شده است.
علیرضازاده گفت: «لازم به ذکر است که شدت ضربه آن‌قدر زیاد بوده که حتی جمجمه‌ی طبیعی و بدون تغییرشکل را هم می‌توانست بشکند.» او همچنین اشاره کرد که جمجمه‌ی شکسته‌ی دیگری نیز در چگاسفلی یافت شده، اما آن یکی به‌طور «عامدانه» تغییرشکل نیافته بود. او گفت: «بنابراین نمی‌توان شکستگی جمجمه را فقط به جمجمه‌های تغییرشکل‌یافته نسبت داد.»
از آن‌جا که زن جوان در کنار افراد متعدد دیگر در گور دسته‌جمعی دفن شده، بقیه‌ی اسکلت او شناسایی نشده و این موضوع، تحقیق بیشتر درباره‌ی لحظات پایانی زندگی‌اش را با محدودیت‌هایی مواجه کرده است.
تاکنون چهار مقاله در مورد جمجمه‌های تغییر شکل یافته توسط گروه تحقیقاتی ایرانی منتشر شده است. همچنین دکتر مقدم که سرپرستی کاوش در محوطه را برعهده دارد، مقالاتی را نیز در مورد خود محوطه منتشر کرده است.
مقاله‌ در مجله بین‌المللی استخوان‌شناسی باستانی منتشر شده است.
بازار