نسیم گیلان - زومیت /چرا تمام قاره‌های زمین غول‌هایشان را از دست داده‌اند، اما آفریقا هنوز محل زندگی هیولاهای زمینی است؟ پاسخ شاید در داستان هم‌زیستی باستانی نهفته باشد.
وقتی به حیات‌وحش اروپا یا آمریکای شمالی فکر می‌کنیم، شاید تصویر یک خرس قهوه‌ای یا گله‌ای از گرگ‌ها به ذهنمان بیاید. اما این قاره‌ها در برابر شکوه و تنوع جانوران غول‌پیکری که در دشت‌های آفریقا پرسه می‌زنند، حرفی برای گفتن ندارند. حتی آسیا با ببرهایش و استرالیا با کانگوروهایش هم نمی‌توانند با فهرست بلندبالای غول‌های زمینی در آفریقا رقابت کنند. اما این سؤال همیشه مطرح بوده است: چرا آفریقا؟ چه چیزی این قاره را به پناهگاه آخرالزمانی بزرگ‌ترین موجودات خشکی تبدیل کرده است؟
بازار ![]()
آفریقا یک تالار مشاهیر زنده است. فیل بیشه آفریقایی، بزرگ‌ترین جانور خشکی، شترمرغ، بزرگ‌ترین پرنده‌ی جهان و گوریل شرقی، بزرگ‌ترین نخستی‌سان، همگی این قاره را خانه‌ی خود می‌نامند. به این فهرست، بلندقدترین حیوان یعنی زرافه و البته کرگدن و اسب آبی را هم اضافه کنید که وزن هرکدامشان به‌راحتی از یک تن فراتر می‌رود. با‌این‌حال، جالب است بدانید که این قهرمانی، پدیده‌ای نسبتاً تازه در تاریخچه‌ی سیاره زمین است.
زمانی، غول‌های بسیار بزرگ‌تری در دیگر نقاط زمین حکمرانی می‌کردند. به‌نقل از آی‌اف‌ال‌ساینس، حدود 100 میلیون سال پیش، دایناسوری به نام پاتاگوتایتان مایوروم (Patagotitan mayorum) که در آرژانتین امروزی زندگی می‌کرد، سنگین‌ترین موجودی بود که روی خشکی قدم گذاشت. یا فیل‌مرغان غول‌پیکر ماداگاسکار که تا همین هزار سال پیش وجود داشتند و سپس منقرض شدند. پس چه شد که تاج پادشاهی غول‌ها به آفریقا رسید؟ پاسخ در رابطه‌ی پیچیده‌ی این حیوانات با خطرناک‌ترین شکارچی تاریخ، یعنی انسان، نهفته است.
با ظهور و گسترش انسان خردمند یا هومو ساپینس (Homo sapiens) در اواخر دوران چهارم زمین‌شناسی، موج انقراضی بزرگی جانوران غول‌پیکر (مگافونا، کلان‌زیاگان یا بزرگ‌زیاگان) را در سراسر جهان درو کرد. ماموت‌ها، اسمیلودون و تنبل‌های غول‌پیکر یکی پس از دیگری ناپدید شدند. آفریقا هم از این موج بی‌نصیب نماند، اما شدت فاجعه در این قاره بسیار کمتر بود. زیرا حیوانات آفریقا یک مزیت منحصربه‌فرد داشتند: این حیوانات برای میلیون‌ها سال در کنار نیاکان انسان تکامل یافته بودند. این هم‌زیستی طولانی، همه چیز را تغییر داد.
براساس یافته‌های مطالعه‌ای که در سال 2024 منتشر شد، جانورانی که در آفریقای زیر صحرا و آسیای حاره‌ای زندگی می‌کردند، نرخ انقراض بسیار پایین‌تری نسبت به خویشاوندانشان در قاره‌های دیگر داشتند. اما گونه‌های ساکن جزایر، جانوران بسیار درشت‌جثه و گونه‌های تخت‌پا همگی با نرخ بسیار بالاتری منقرض شدند؛ روندی که با گسترش انسان‌های اولیه از آفریقا شدت گرفت.
حیوانات آفریقایی در مسابقه‌ی تسلیحاتی تکاملی طولانی با انسان‌تباران، یاد گرفته بودند که محتاط باشند، خود را با شرایط وفق دهند و مهم‌تر از همه، از این شکارچی دوپای باهوش فاصله بگیرند. آن‌ها در واقع برای رویارویی با انسان آماده شده بودند.
نویسندگان پژوهش سال 2024 در بخشی از مقاله‌ی خود نوشته‌اند: «انقراض‌های قدیمی‌تر و ناشی از انسان‌تباران در نواحی پاله‌ئو‌تروپیک (پیش از پلیستوسن پسین) ممکن است گونه‌هایی با ترکیب صفات آسیب‌پذیر را حذف کرده باشد و در نتیجه، گونه‌های باقی‌مانده را در برابر تأثیرات بعدی انسان‌ها مقاوم‌تر ساخته باشد.»
به زبان ساده، همسایگی طولانی و گاه مرگبار حیوانات غول‌پیکر آفریقایی با انسان‌تباران باستانی، به سود حیوانات تمام شد. آن‌ها آموختند که چگونه در سایه‌ی خطرناک‌ترین موجود سیاره زنده بمانند و به همین دلیل است که امروز، وقتی به دنبال آخرین غول‌های زمین می‌گردیم، نگاهمان ناخودآگاه به سوی دشت‌های وسیع آفریقا دوخته می‌شود؛ قاره‌ای که داستان بقا را نه در فرار، بلکه در هم‌زیستی آموخت.