دهک‌بندی‌ خانوارها بر اساس چه معیاری انجام می گیرد؟

نسیم گیلان - ایرنا / اینکه «کدام دهک هستیم» و «دهک بندی بر اساس چه معیارهایی صورت می گیرد»، دو پرسش تکراری این روزها در جامعه است که با اجرای قانون حذف دهک های پردرآمد، باز هم نقل محافل و فضای مجازی شده اما یک پاسخ بیشتر ندارد: داده های پایگاه رصد رفاه ایرانیان.
پیگیری خبرنگاران از مسئولان به ویژه سخنگوی دولت برای یافتن جزئیات بیشتری از دهک بندی خانوارها و تشخیص اینکه چطور خانوارهای مشمول یارانه شناسایی می شوند، موجب برگزاری نشستی با موضوع «طرح رصدخانه رفاه ایرانیان» به میزبانی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی شد. نشستی که اطلاعات قابل توجهی را در مورد نحوه ارزیابی خانوارها ارائه کرد.
یکی از پرسش‌های مهم درباره این پایگاه اطلاعاتی، این بود که هر خانواده بر اساس چه معیارهایی در یک دهک درآمدی قرار می‌گیرد که کارشناسان در این نشست آمار دهک های مختلف پایگاه رصد رفاه ملی ایرانیان را ارائه کردند.
مطابق گزارش‌ها، از سال 1386 تا 1398 پایگاه رفاه ایرانیان مطالعاتی انجام داد که منجر به حذف تعدادی از خانواده‌ها از فهرست یارانه‌بگیران شد؛ این اقدام تا سال 1398 ادامه یافت، اما به سه دهک بالای درآمدی تعلق نگرفت. در سال‌های 1400 و 1401، با تصمیم دولت و در قالب اصلاحات قانونی، برخی از افرادی که دوباره مشمول شده بودند، به سیستم پرداخت یارانه بازگشتند.
بازار
با این حال، در قانون بودجه سال‌های 1402 و 1403، بحث حذف یارانه دهک‌های بالای درآمدی دوباره مطرح شد. این موضوع همچنان در قانون بودجه 1404 نیز وجود دارد. در نتیجه، تعامل دولت و مجلس با مردم در این زمینه تاکنون به گونه‌ای بوده که جامعه در نوعی بلاتکلیفی قرار داشته و نارضایتی از این وضعیت ادامه دارد در حالی که هنوز هم مشخص نیست که حذف دهک‌ها در سال آینده قطعی است یا سیاست جدیدی جایگزین خواهد شد.
تقسیم جامعه به دهک و صدک
پایگاه رصد رفاه ایرانیان برای تقسیم بندی خانوارها و شناسایی سه دهک بالای درآمدی، بر اساس شاخص‌های اجتماعی و اقتصادی، به عنوان اقشار برخوردار شناخته می‌شوند. بر همین اساس، جامعه به 10 گروه تقسیم می شوند که در هر گروه 10 درصد جامعه جای می گیرند، اما بررسی وضعیت مالی در سطح این دهک ها متوقف نمی شوند و حتی هر کدام از آنها به گروه های 10 دسته ای جزئی تر تقسیم می شوند.
طی 5 ماه گذشته از سال 1404، ضمن حذف کامل خانوارهای واقع در دهک دهم، بارها در اخبار و گفته های مسئولان موضوع حذف سه گروه بالای دیگر در این لیست نیز مطرح شده است، یعنی دهک 7، 8 و 9، در حالی که این موضوع نیز بارها از سوی احمد میدری وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی بیان شده که شاخص قطعی و مشخصی که بتوان بر اساس آن مردم را به درستی در دهک های مشخص گروه بندی کرد وجود ندارد.
بررسی های میدانی نیز نشان داده است که شاخص های موقتی یا غیر حقیقی نیز بر دسته بندی افراد تاثیر گذار بوده است، اما در این گزارش تلاش می شود ابتدا در مورد شاخص های مربوط به دهک بندی گروه ها اطلاعاتی ارائه و سپس دغدغه ها و چالش های پیش روی مردم در کنار مسئولان مطرح شود.
پایه و اساس اولیه اطلاعات پایگاه رصد رفاه ملی ایرانیان از مرکز آمار ایران دریافت می شود، بر همین اساس آمار به صورت خام بوده و نبود دسترسی به اطلاعات در اختیار نهادهایی مانند سازمان امور مالیاتی، وزارت صنعت، معدن و تجارت، ای نماد، ثبت نشدن کامل اطلاعات مالی، ملکی و بانکی افراد در سامانه های دولت، خودداری مردم از ارائه اطلاعات شفاف مالی، قاچاق و ترس مردم از تاثیرگذاری اطلاعات دقیق بر روند زندگی و معیشت آنان در کامل نبودن این اطلاعات تاثیر گذار بوده است.
اما بررسی این اطلاعات خام نیز خالی از لطف نیست و می توان به آن نگاه تحلیلگرانه داشت، رصدگران پایگاه رصد رفاه ملی ایران بر اساس شاخص‌های داده‌های بانکی(پردازش شاخص‌های سامانه شاپرک)، خودرو، ملک، حمایت‌ها، سلامت، حقوق و بازار بورس انجام می گیرد و مدام بر نسبی و ناکامل بودن آنها نیز تاکید می شود.
به گفته این رصدگران برخی شاخص ها مانند بیماری خاص، بازنشستگی، تحت حمایت سازمان های حمایتی بودن و زنان سرپرست خانوار امتیاز مثبت به نفع خانوارها به شمار می آید و می تواند در وضعیت یارانه دریافتی آنان موثر باشد.
یکی از نتایج به دست آماده از بررسی همین شاخص‌ها در قالب داده‌های هزینه و درآمد مربوط به سال 1403 ارقام قابل توجهی را نشان می دهد که بر این اساس اعداد مربوط به هزینه سالانه هر دهک بدین ترتیب است:
دهک 1: ‌5,919,919 معادل پنج میلیون و 919 هزار و 919 ریال
دهک 2: ‌9,761,888 معادل 9 میلیون و 761 هزار و 888 ریال
دهک 3: ‌12,371,697 معادل 12 میلیون و 371 هزار و 697 ریال
دهک 4: ‌16,274,888 معادل 16 میلیون و 274 هزار و 888 ریال
دهک 5: ‌17,706,513 معادل 17 میلیون و 706 هزار و 513 ریال
دهک 6: ‌19,673,166 معادل 18 میلیون و 673 هزار و 166 ریال
دهک 7: ‌22,396,097 معادل 22 میلیون و 396 هزار و 97 ریال
دهک 8: ‌27,753,886 معادل 27 میلیون و 753 هزار و 886 ریال
دهک 9: ‌33,532,723 معادل 33 میلیون و 532 هزار و 723 ریال
دهک 10: ‌632,823,250 معادل 632 میلیون و 823 هزار و 250 ریال
نگاهی به همین آمار نشان می دهد که از دهک یک تا 9، هزینه و درآمد متوسط خانوارهای شهری خطی و ملایم افزایش یافته؛ شکاف بین هر دهک به طور معمول در محدوده 2 تا 5 میلیون ریال است. این یعنی این گروه‌ها (از فقیرترین تا پردرآمدهای متوسط)، در یک پیوستار اقتصادی به نسبت متصل قرار دارند.
بین دهک نهم 33 میلیون ریال تا دهک دهم 632 میلیون ریال یک پرش 19 برابری دیده می‌شود. این فاصله نشان از تمرکز شدید ثروت در یک دهک دارد و در مقابل بخش بزرگی از مصرف و قدرت خرید کل جامعه نزد کمتر از 10 درصد جمعیت است.
از سوی دیگر شکست پیوستگی اقتصادی در این آمار حاکی از آن است که دهک دهم از نظر الگوی هزینه، در بازارهای متفاوتی نسبت به بقیه فعالیت می‌کند از خرید دارایی‌های لوکس، سرمایه‌گذاری‌های کلان تا برخورداری از خدمات خاص.
درواقع، برخلاف تصورات که دهک دهم و نهم را به‌عنوان بخشی از «اقشار پردرآمد» یکسان می‌بیند، بررسی داده‌ها نشان می‌دهد که دهک دهم پدیده‌ای یک‌قول‌تک‌نشین است، یعنی فاصله‌اش حتی از دهک نهم نیز بسیار زیاد است. این اختلاف در هیچ 2 دهکی دیگر حتی نزدیک هم تکرار نشده است. بین دهک‌های پایین، فاصله‌ها فقط چند درصد یا چند صد هزار ریال است، اما اینجا جهش، به معنای واقعی، «نجومی» است.
حذف سه دهک با پشتوانه چه اطلاعاتی؟
شکاف شدید درآمدی بین دهک دهم با دهک های قبلی خود یعنی دهک 9 و دهک 8 گویای آن است که به راحتی نمی توان دو دهک 8 و 9 را با الگوهای سنجشی فعلی شناسایی و از فهرست یارانه بگیران کنار گذشت زیرا شاخص های فعلی اطلاعات دقیقی از وسع و توان مالی گروه ها ارائه نمی کند ولی به آسانی می توان فاصله اقتصادی دهک ها را حتی با بررسی یک شاخص متوجه شد.
در این شرایط، سوالی که مطرح می شود این است که چگونه می توان این سه دهک را از لیست یارانه بگیران به آسانی حذف و درآمد ناشی از آن را نصیب گروه های پایین تر کرد.
نکته جالب آنکه کل یارانه پرداختی دولت به مردم به صورت ماهانه بیش از 25 همت است و با حذف سه دهک بالای جامعه (سه گروه 8.5 میلیون نفری) فقط پنج همت صرفه جویی انجام می گیرد و دولت همچنان برای تامین بیش از 20 همت دیگر باید حساب و کتاب و دخل و خرج خود را تنظیم کند.