نسیم گیلان - زومیت / کشف شگفت‌انگیز کانی نادری با فرمولی شبیه کریپتونایت در صربستان می‌تواند آینده گذار به انرژی پاک را دگرگون کند، اما این ماده هنوز در دل زمین محبوس است.
در دل دره‌ای آرام و ناشناخته در غرب صربستان، گنجینه‌ای معدنی با فرمولی شبیه به کریپتونایت داستان‌های ابرقهرمانی محبوس مانده است؛ ماده‌ای سفید و نرم به‌نام جاداریت که نه قدرت پرواز و نه نیروهای فرازمینی دارد، اما می‌تواند آینده‌ی انرژی جهان را دگرگون کند. کشف این کانی نادر با ظرفیت عظیم تولید لیتیوم، رویای خودروهای برقی را برای میلیون‌ها نفر به واقعیت نزدیک‌تر می‌کند.
بازار ![]()
ترکیب شیمیایی جاداریت آن‌قدر به کریپتونایت خیالی شباهت دارد که انگار از دل داستانی علمی‌‌تخیلی بیرون آمده است، اما برخلاف سنگ افسانه‌ای، این ماده‌ی معدنی واقعی می‌تواند سالانه، انرژی لازم برای یک میلیون خودروی برقی را تأمین کند. بااین‌حال، از زمان کشف آن در یکی از دره‌های بکر و سرسبز صربستان، نقطه‌ای که تاکنون تنها مکان شناخته‌شده‌ی وجود این ماده به‌حساب می‌آید، بیش از 20 سال گذشته و هنوز از دل زمین بیرون نیامده است.
جاداریت می‌تواند 2٫3 میلیون تن لیتیوم تولید کند.
به‌گزارش نیواطلس، کشف جاداریت توسط شرکت استرالیایی بریتانیایی ریوتینتو، خیلی زود توجه‌ها را جلب و پای جاداریت را به معادلات جهانی باز کرد. ماجرا از سال 2004 شروع شد؛ زمانی که زمین‌شناسان ریوتینتو در جست‌وجوی بورات، در منطقه‌ی دره‌ی جادار در غرب صربستان، به ترکیبی سفید، نرم و پودری برخوردند که هیچ نمونه‌ی ثبت‌شده‌ای برایش وجود نداشت.
پژوهش‌ها نشان داد ماده‌ی کشف‌شده از ترکیبی کاملاً منحصربه‌فرد برخوردار است، هم لیتیوم دارد و هم بور و فرمول آن (LiNaSiB₃O₇(OH))، تقریباً با فرمول کریپتونایت داستانی یکسان است.
مایکل پیج، دانشمند سازمان علوم و فناوری هسته‌ای استرالیا، درباره‌ی ارزش واقعی این کشف می‌گوید: «جاداریت قدرت جادویی ندارد، اما از نظر صنعتی و زیست‌محیطی می‌تواند نقشی حیاتی داشته باشد. ذخایر کشف‌شده در دره‌ی جادار یکی از بزرگ‌ترین منابع لیتیوم در جهان به‌شمار می‌رود و می‌تواند نقش مهمی در گذار به انرژی‌های پاک ایفا کند.»
ریوتینتو پس از کشف جاداریت، تخمین زد که این منبع می‌تواند 2٫3 میلیون تن لیتیوم تولید کند؛ رقمی که توانایی تأمین انرژی میلیون‌ها خودرو را برای چند دهه دارد. مهم‌تر اینکه استخراج لیتیوم از جاداریت نسبت به کانی‌هایی مانند اسپودومن ساده‌تر و کم‌هزینه‌تر است.
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که جاداریت تا 3٫39 درصد وزنی لیتیوم و 14٫65 درصد بور دارد. این میزان نه‌تنها با منابع غالب لیتیوم جهان مثل اسپودومن قابل‌مقایسه است، بلکه فرآیند استخراج و فرآوری آن نیز انرژی کمتری می‌طلبد. جاداریت در قالب گره‌هایی سفید میان لایه‌های رسوبی خاص، مارن‌ها و شیل‌های دولومیتی، دیده می‌شود؛ ساختارهایی که در حوضه‌های رسوبی بسته با منشأ آتشفشانی تشکیل شده‌اند. اگرچه چنین حوضه‌هایی در سراسر بالکان وجود دارند، فقط دره‌ی جادار میزبان این ماده‌ی نادر بوده است.
سیر شکل‌گیری جاداریت خود داستانی علمی و جذاب دارد. میلیون‌ها سال پیش، خاکستر آتشفشانی سرشار از لیتیوم در دریاچه‌ای کم‌عمق ته‌نشین شد. سپس، با تبخیر آب و افزایش قلیاییت محیط، رسوبات آتشفشانی به سیلیس ژل‌مانند تبدیل شدند و مجموعه‌ای از واکنش‌های شیمیایی به راه افتاد که به‌مرور زمان، گره‌های جاداریت و سایر کانی‌ها را پدید آورد. رس اسمکتیت نیز در این فرایند تجزیه شد و لیتیوم آزادشده به شکل‌گیری جاداریت انجامید.
واکنش‌های زمین‌شناسی پیچیده و منحصربه‌فرد، باعث شده‌اند که جادار، تاکنون تنها مکان شناسایی‌شده‌ی این ماده‌ی معدنی باشد.
با وجود اهمیت علمی و اقتصادی کشف جاداریت، مسیر بهره‌برداری از آن آسان نبوده است. طرح استخراجی «پروژه جادار» که توسط ریوتینتو طراحی شد، با مخالفت‌های گسترده روبه‌رو شد. گزارش‌های ارزیابی اثرات زیست‌محیطی، ابعاد وسیع تخریب احتمالی این پروژه را نشان می‌دادند و در نهایت، اعتراض‌های مردمی به لغو مجوزهای استخراج از سوی دولت صربستان در ژانویه‌ی 2022 منجر شد.
برای ساخت آینده‌ای بدون سوخت‌های فسیلی به مواد معدنی مانند لیتیوم نیاز داریم.
هرچند پروژه 18 ماه بعد دوباره احیا شد، همچنان در مرحله‌ی برنامه‌ریزی باقی مانده و اگر از چالش‌های جدی زیست‌محیطی و اجتماعی پیش‌رو عبور کند، شاید تا سال 2028 به مرحله‌ی اجرا برسد.
جاداریت اکنون به یکی از نمادهای تناقض‌آمیز دنیای انرژی تبدیل شده است: ما برای ساخت آینده‌ای بدون سوخت‌های فسیلی، به موادی معدنی مانند لیتیوم نیاز داریم، اما استخراج همین منابع، تهدیدی تازه برای طبیعت به‌حساب می‌آید. راهی برای پیش‌رفتن هست، اما بدون هزینه نیست.
خبر خوب اینکه پژوهشگران در سال گذشته موفق شدند نسخه‌ای مصنوعی از جاداریت را در محیط آزمایشگاهی تولید کنند. اگرچه این دستاورد فعلاً در حد نمونه‌ی مفهومی باقی مانده، راه را برای ساخت جایگزین‌های لیتیومی که وابسته به استخراج طبیعی نیستند، باز می‌کند.
حتی اگر هیچ‌گاه جاداریتی در باتری خودروهای برقی جریان پیدا نکند، همین ماده‌ی نایاب یادآور رازهای شیمیایی شگفت‌انگیز زمین است و درعین‌حال، هشداری درباره‌ی بهایی زیست‌محیطی که برای تحقق آینده‌ای سبز باید پرداخت شود.
مطالعه در نشریه Nature Geoscience منتشر شده است.