نسیم گیلان - زومیت / وقتی صحبت از بزرگ‌ترین آتشفشان دنیا به میان می‌آید، پاسخ ساده نیست، چون همه‌چیز به این بستگی دارد که منظورمان از بزرگ‌ترین دقیقاً چیست.
بزرگ‌ترین آتشفشان دنیا کدام است؟ پاسخ این سؤال بستگی به معیاری دارد که برای اندازه‌گیری انتخاب می‌کنید. بلندترین، مرتفع‌ترین یا حجیم‌ترین؟ هر یک پاسخ متفاوتی دارد و هر کدام نیز به اندازه‌ی دیگری شگفت‌انگیز است.
بازار ![]()
بلندترین آتشفشان از سطح دریا
اگر ملاک، ارتفاع از سطح دریا تا قله باشد، پاسخ روشن است: نوادو اوخوس دل سالادو در مرز شیلی و آرژانتین بزرگ‌ترین آتشفشان جهان خواهد بود.
قله‌ی آتشفشان نوادو اوخوس دل سالادو 6879 متر بالاتر از سطح دریا قرار دارد که تقریباً هم‌ارتفاع با 18 ساختمان امپایر استیت در نیویورک است. تعداد معدودی از قله‌ها در جهان به این ارتفاع نزدیک می‌شوند و آن‌هایی که دارای چنین ارتفاعی هستند، همگی در نزدیکی همین منطقه قرار دارند. برای مثال، آتشفشان لوللیلاکو در فاصله‌ی 267 کیلومتری شمال آن قرار دارد و سومین و چهارمین آتشفشان‌های مرتفع دنیا نیز در همین حوالی هستند.
همه‌ی این آتشفشان‌ها در رشته‌کوه آند قرار دارند که بسیاری از رکوردهای «بلندترینِ‌های زمین» را در خود جای داده است. رشته‌کوه آند در امتداد لبه‌ی غربی آمریکای جنوبی کشیده شده و آتشفشان‌های آن حاصل قرار گرفتن در منطقه معروف به حلقه آتش اقیانوس آرام هستند.
طبق توضیح نشنال جئوگرافیک، رشته‌کوه آند در امتداد درازگودال پرو-شیلی شکل گرفته است. در این محل، صفحه‌ی نازکا به زیر صفحه‌ی آمریکای جنوبی فرومی‌رود. این فرورانش باعث گرم شدن و ذوب صفحه‌ی نازکا شده و ماگما به سطح می‌رسد و فوران می‌کند. در همین حال، طی فرایند کوه‌زایی، صفحه‌ی آمریکای جنوبی فشرده می‌شود و به سمت بالا چین می‌خورد. درنتیجه، آتشفشان‌هایی در ارتفاعات بسیار بالا شکل گرفته‌اند.
به‌گفته‌ی مؤسسه اسمیتسونین، قله‌ی بیست آتشفشان فعال هولوسن جهان، همگی بالای ساختارهای مرتفع آند ایجاد شده‌اند. هرچند لوللیلاکو فعالیت بیشتری نسبت به نوادو اوخوس دل سالادو داشته است (سه فوران در بیش از صد سال گذشته)، نوادو اوخوس دل سالادو با وجود نداشتن فوران تاریخی، بلندترین آتشفشان جهان است، زیرا موقعیت دورافتاده‌اش مانع ثبت فعالیت‌های احتمالی آن شده است.
به‌نوشته‌ی آی‌اف‌ال‌ساینس، در رشته‌کوه آند آتشفشانی به نام چیمبورازو نیز وجود دارد که از سطح دریا کوتاه‌تر است (6263 متر)، اما به دلیل قرار گرفتن روی برجستگی استوایی زمین، قله‌ی آن دورترین نقطه از مرکز زمین محسوب می‌شود.
طبق گفته‌ی اسمیتسونین، تنها کوه مرتفع‌تر از نوادو اوخوس دل سالادو در آمریکای جنوبی، کوه آکونکاگوا (6962 متر) است که البته کوه آتشفشانی نیست، بلکه ازطریق گسل‌های فشاری همپوشان ایجاد شده است.
بلندترین آتشفشان از پایه تا قله
شاید تصور کنید اوخوس دل سالادو با آن ارتفاع بلند، بلندترین آتشفشان جهان نیز هست، اما واقعیت چیز دیگری است. درست مثل کودکی که بالای نردبان ایستاده، نمی‌توان گفت از پدرش بلندتر است!
در واقع، عنوان بلندترین آتشفشان از پایه تا قله به ماونا لوا تعلق دارد که بزرگ‌ترین آتشفشان فعال جهان از نظر حجم و جرم به شمار می‌رود. طبق گفته اسمیتسونین، ارتفاع نوادو اوخوس دل سالادو از پایه‌اش فقط 2000 متر است، اما ارتفاع ماونا لوا از پایه‌اش در بستر دریا تقریباً 10 برابر بیشتر است.
با اینکه قله‌ی ماونا لوا 2700 متر پایین‌تر از نوادو اوخوس دل سالادو قرار دارد، اما از پایه تا قله، به‌مراتب بلندتر است. این آتشفشان عظیم که همچنان فعال است (آخرین فوران آن در سال 2022 رخ داد) برخلاف تصور عمومی، در حلقه آتش اقیانوس آرام قرار ندارد. هاوایی در میانه‌ی صفحه‌ی اقیانوس آرام واقع شده که یکی از دورافتاده‌ترین نقاط آتشفشانی روی زمین به شمار می‌رود. به گفته‌ی گابی لاسکه، استاد ژئوفیزیک در دانشگاه کالیفرنیا، سن‌دیگو: «صفحه‌ی اقیانوس آرام در حین حرکت به سمت شمال‌غربی، در مکان‌های مختلف ترک می‌خورد و ماگما از این شکاف‌ها به سطح راه می‌یابد.» نتایج تصویربرداری لرزه‌ای نشان داده‌اند منبع ماگمای هاوایی، ستون گوشته‌ای است که از عمق گوشته زمین برخاسته و به‌صورت پیچ‌خورده به سمت غرب جزایر هاوایی حرکت کرده است.
حجیم‌ترین آتشفشان جهان
ممکن است ماونا لوا بزرگ‌ترین آتشفشان فعال جهان باشد، اما بزرگ‌ترین آتشفشان در کل زمین نیست. این عنوان به صخره‌های گاردنر (Pūhāhonu) تعلق دارد که در زبان هاوایی به معنی «لاک‌پشتی که برای نفس‌کشیدن از آب بیرون آمده» است که با نگاه از زاویه‌ی مناسب، واقعاً چنین شکلی دارد!
هرچند این آتشفشان تنها 52 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و دست‌کم 12٫5 میلیون سال پیش آخرین بار فوران کرده است، پژوهشی در سال 2014 به رهبری مایکل گارسیا از دانشگاه هاوایی نشان داد حجم این آتشفشان حدود 148 هزار کیلومتر مکعب یعنی حدوداً دو برابر حجم ماونا لوا یا 40 برابر حجم ژرف دره گرند کنیون است.
پوههاهونو نه‌تنها عظیم‌ترین آتشفشان زمین است، بلکه در دوران فعالیتش نیز داغ‌ترین گدازه‌های 66 میلیون سال اخیر را تولید کرده است. دلیل اصلی حجم بی‌نظیر آن هم، همین دمای بالای ذوب گدازه‌ها بوده است. پژوهشگران می‌گویند اندازه‌ی عظیم پوههاهونُو نتیجه‌ی دمای بالای ذوب آن است.
شاید فکر کنید آتشفشانی که میلیون‌ها سال است خاموش شده است، اهمیتی ندارد. اما مطالعه مایکل گارسیا و همکارانش نشان داد دیدگاه‌های قبلی درباره‌ی نحوه‌ی عملکرد نقاط داغ زمین نیاز به بازنگری دارند. گارسیا می‌گوید: «پیش‌تر تصور می‌شد نقاط داغ پس از 1 تا 2 میلیون سال به‌تدریج سرد شده و می‌میرند، اما حالا می‌دانیم این نقاط می‌توانند پالس‌هایی از فعالیت نشان دهند و برخی از این پالس‌ها کوچک و برخی دیگر، مانند پوههاهونو، بسیار بزرگ‌اند.»