بزرگنمايي:
نسیم گیلان- تصویری از پیاده‌روی آوارگان لهستانی جنگ جهانی دوم لابه‌لای درختان
بلند کاج، زنان، مردان و کودکان غم‌زده‌ای که در اثر گرسنگی جلوی
ساختمان‌های چوبی به زمین می‌افتند.
«وارش» زنبیل‌های حصیری دست بافته‌ی خودش را همراه با 2 فرزند یتیمش به بندر و روزبازار هفتگی می‌برد تا بفروشد.
اما مکان‌هایی که برای فیلمبرداری سریال «وارش»، «خاتون» و «قورباغه» از تلویزیون ملی به روی آنتن رفت، دقیقا کجاست؟
تصاویر، نشان می‌دهد این مکان در شمال ایران و گیلان است ولی لوکیشن برای
بسیاری از گیلانی‌هایی که جلوی لنز دوربین قرار گرفته‌اند، ناشناخته است.
شاید این مکان برای مردم «بندر کیاشهر» آشنا باشد. این مجموعه که
ویرانه‌اش هم اسرارآمیز به نظر می‌آید، قرن‌ها پیش محلی برای تجمع صیادانی
بود که جان خود را بر کف نهاده، دل به دریا می‌زدند اما از صید خود بی‌نصیب
بودند.
درب این مجموعه با ساختمان‌های تاریخی در بندرکیاشهر، به
روی مردم بسته است؛ مجموعه‌ای که مردم کیاشهر نام اداره «خاویار» را برای
آن برگزیده‌اند.
چند دهه‌ای است ساختمان‌های موسوم به «اداره شیلات کیاشهر» متروک و
بلااستفاده رها شده است. ساختمان‌هایی که سال 1386 تک به تک در فهرست آثار
ملی ثبت شد و باید به عنوان میراثی ماندگار حفظ شود اما پس از ثبت، رها شده
است.
این مکان یک سند تاریخی است از غارت رزق مردم شمال ایران
توسط همسایه شمالی. روس‌ها نیک می‌دانستند «خاویار» بندر کیاشهر به دلیل
مجاورت با رودخانه آب شیرین جزء بهترین خاویارهاست. بنابراین با قراردادی
بهره‌برداری از ماهیان خاویاری تمام دریای کاسپین از آستارا تا اترک، به
روس‌ها واگذار شد.
بندرکیاشهر درست در نقطه‌ای قرار گرفته که
بزرگترین رودخانه گیلان یعنی «سپیدرود» از مصب آن به دریای کاسپین می‌رسد.
روس‌ها از اوایل روی کارآمدن سلسله قاجار خوب می‌دانستند که ماهیان
استخوانی برای زاد و ولد در فصل بهار دوباره به سمت رودخانه باز می‌گردند.
بنابراین «استپان لیازانُف» پایگاه استخراج خاویار را در بندرکیاشهر ساخت.
در سال 1283 هجری امتیاز انحصاری ماهیگیری در سواحل جنوب دریای کاسپین، به
یک تبعه روسیه به نام لیازانُف (Lianazoff) داده می شود. وی صنعتی را
تاسیس کرد که پیش از جنگ جهانی اول، سالانه حداکثر 540.000 پوند خاویار
(نزدیک به 23 تن) تولید می‌کرد.
اگرچه انقلاب اکتبر 1917 روسیه این ماشین بزرگ صنعتی در حال پیشرفت را
برای مدتی متوقف و امتیاز لیازانُف موقتا مسکوت ماند اما دوباره با اندکی
تغییرات در مفاد قرارداد، بهره‌برداری از «ماهیان اوزون برون» که از عصر
یخبندان نسلشان در این دریا به‌جامانده به فرزندان لیازانُف رسید.
در سریال «خاتون» خانه چوبی به رنگ آبی، به روی آنتن رفت که
سبک معماری آن با تمام خانه‌های تاریخی گیلان متفاوت است. این خانه تنها
یکی از بناهای مجموعه تاریخی موجود در شیلات بندرکیاشهر است. این مجموعه،
با قدمتی بالغ بر 150 سال در زمینی به وسعت تقریبی هشت هکتار ساخته شده
است. در این مجموعه 24 بنای قدیمی قرار دارد و شامل؛ مهمانسرا، بنای صید و
خاویار سازی، ساختمان سردخانه، کارگاه سریشم‌سازی، کارگاه نجاری، ساختمان
ریاست، بناهای اداری و مالی، ساختمان‌های مسکونی برای کارگران، موزه
خاویار، گورستان روس‌ها و خانه استپان لیازانُف است و خانه چوبی دو طبقه
آبی رنگی که همه مردم ایران در سریال خاتون دیده‌اند خانه شخصی خود «استپان
لیازانٌف» است که در انتهای این مجموعه بزرگ ساخته شده است.
سازه‌ای کاملا چوبی، خانه‌ای دو طبقه با ایوان‌های کتابی شیشه‌بند شده،
راه پله‌های چوبی، تراسی در طبقه دوم رو به باغ که کاج‌های بلند آن را
محصور کرده و بخاری‌های چدنی بسیار بلندی که از طبقه اول تا دوم کشیده شده
است.
تنها بخش تغییر کاربری یافته در این مجموعه ساختمان بزرگی است که اخیرا
به عنوان «موزه ماهیان خاویاری» مورد بازدید برخی از مقامات مسئول قرار
گرفته و در این ساختمان برخی از ملزومات ویژه استحصال خاویار و ابزارهای
سنتی ماهیگیری در دریای کاسپین به نمایش درآمده است.
میرزایی،
نگهبان مجموعه می‌گوید: این وسایل قبلا در اداره شیلات بندرانزلی نگهداری
می‌شد. قبل از سال نوی 1400 قرار بود آقای ضرغامی- وزیر میراث فرهنگی- از
این مجموعه بازدید کند تا این مجموعه تاریخی را تبدیل به یک مجموعه گردشگری
کنند، ولی نشد.
وی می‌افزاید: تاکنون بازدید برای عموم ممنوع بود. فعلا مدیرکل میراث
فرهنگی گیلان با رایزنی‌هایی که با اداره شیلات انجام داده، به ما اعلام
کردند در 13 روز تعطیلات نوروز اجازه دهیم مردم از این مجموعه بازدید کنند.
بعد از تعطیلات دوباره معذوریم و من که در همین فرصت کوتاه توانسته بودم
از این مجموعه بازدید کنم مرتب مورد عتاب و خطاب نگهبان بودم که داخل بناها
نروم.
راست می‌گفت راه پله‌ها فرسوده، دیوارها ترک خورده و پل کوبی‌های چوبی
که در اثر رطوبت بالای ساحل پوسیده‌اند، همه خطر سقوط را گوشزد می‌کردند و
نگهبانی که می‌ترسید بی پروایی‌های یک خبرنگار کار دستش بدهد.
اما خانه لیازانُف بسیار سالم‌تر از بقیه بود. آن هم نه به‌خاطر مرمت برای
فیلمبرداری سریال خاتون، بلکه به دلیل چوب‌های بسیار محکم روسی که در سازه
به کار رفته است.
میرزایی می‌گوید: برای این سریال نمای ظاهری ساختمان از نو رنگ شد و در
حیاط مجموعه هم چند سازه جدید چوبی نزدیک به گورستان روس‌ها ساختند. بعد از
پایان فیلمبرداری می‌خواستند این سازه‌ها را نگه دارند ولی میراث فرهنگی
گفت چون الحاقی است حتما باید برچیده شود.
شهردار بندرکیاشهر،
می‌گوید: این مجموعه تاریخی که اکنون بلااستفاده رها شده پتانسیل خوبی برای
توسعه گردشگری منطقه دارد و اکنون مالکیت آن بر عهده «شرکت مادر تخصصی
ماهیان خاویاری گیلان» وابسته به جهاد کشاورزی است.
مرتضی عاطفی می‌افزاید: مردم کیاشهر با این مکان خاطره دارند. برق شهر
کیاشهر را اداره شیلات تامین می‌کرد. در این مجموعه سال‌ها، سینمایی برای
مردم برپا بود که برخی از اقلام آن هنوز در مجموعه موجود است. افزون بر آن
نخستین راه‌آهن کشور در همین مجموعه ساخته شد. ریلی از مجموعه شیلات تا
اسکله و نزدیک ساحل کشیده شده بود تا بار ماهی‌های صید شده را به راحتی
برای استحصال خاویار تا ساختمان‌های این مجموعه حمل می کرد.
اگرچه شهردار کیاشهر می‌گوید مذاکراتی برای تغییرکاربری این مکان با مالک
صورت گرفته ولی تاکنون خبری از احیاء این مجموعه شنیده نمی‌شود.
مجموعه شیلات کیاشهر سندی از جفای روس‌ها در حق صیادان گیلانی است. جفایی
که روایت آن پشت درهای بسته این مجموعه تاریخی کیاشهر باقی مانده است.
اما بشنوید از خانه لیازانُف در آن سوی آب‌های کاسپین، که سند افتخاری
برای روسیه است! فردی که همچون «گریبایدوف»، توانست با یک قرارداد گرانترین
ماده غذایی و ارز آورترین محصول را برای کشورش به ارمغان ببرد.
دکتر هاشم موسوی، عضو هیات علمی دانشگاه گیلان درباره خانه لیازانُف در
روسیه می‌گوید: خانه لیازانُف در شهر «آستاراخان» و درست آن سوی دریای
کاسپین قرار دارد و به عنوان «موزه و کالج ماهیان خاویاری» تغییر کاربری
یافته است.
وی می‌افزاید: من به طور اتفاقی متوجه این ساختمان
شدم و از آن بازدید کردم با اینکه این بازدید در زمان شیوع کرونا بود ولی
مشاهده کردم این مرکز علمی و تاریخی بسیار پربازدید است و برایم بسیار عجیب
بود که چگونه تنها یک خانه تبدیل به کالج و موزه شده و ما یک مجموعه
بی‌نظیر را متروک و بلااستفاده رها کرده‌ایم.
یادم هست وقتی چند سال پیش، از مجموعه کیاشهر بازدید می‌کردم هنوز برچسب
قوطی‌های خاویار با نخستین آرمش در انبارها موجود بود؛ انگار کسی نبود این
اقلام را به عنوان بخشی از اسناد تاریخی بردارد و در شرایط مناسب نگهداری
کند.
هاشم موسوی می‌افزاید: مدیر موزه لیازانُف در آستاراخان،
بانوی فعالی بود. من بطور اتفاقی چند تصویر از خانه لیازانُف و مجموعه
شیلات کیاشهر در گوشی تلفن همراه خود داشتم و وقتی به او نشان دادم خیلی
تعجب کرد و نمی‌دانست که خانه لیازانُف در ایران هنوز پابرجاست.
یک خانه در روسیه تبدیل به موزه و مرکز پژوهشی می‌شود و یک خانه مسکونی با
24 بنای تاریخی دیگر در ایران تنها در فهرست آثار ملی ثبت، قرار می گیرد و
رها می‌شود!
ساختمان‌هایی که اکنون در یک مجموعه هشت هکتاری در بندر کیاشهر رها شده و
بازدید عموم به راحتی از آن امکان پذیر نیست سند ویرانی یک ظرفیت گسترده
است.
مجموعه تاریخی شیلات کیاشهر اگر برای بسیاری از مردم ایران و
گیلان ناشناخته است ولی در خاطره مردم کیاشهر یادآور روزهایی است که
صیادان، ماهیانی را صید می‌کردند که برای آنها حرام اعلام شده بود؛ اما از
جبر زمانه برای صید «مروارید سیاه کاسپین» جان خود را بر کف نهاده، دل به
دریا می‌زدند، بدون اینکه حق بهره‌برداری از آن صید را داشته باشند.
اما اکنون مطالبه مردم گیلان این است که بندر کیاشهر اولین شهر بندری
شیلاتی شمال ایران، باید برای بار دیگر با توجه به پتانسیل‌های فعلی، در
راستای توسعه صید و صیادی و پرورش ماهیان احیاء گردد چون وجود دلتای
بزرگترین رودخانه سواحل جنوبی دریای خزر، رودخانه سفیدرود که در این شهر به
دریا می‌ریزد، جنبه توریستی و علاوه بر این موارد از لحاظ تخم‌ریزی طبیعی
ماهیان خاویاری و استخوانی این بندر بسیار حائز اهمیت است.
با توجه به سابقه شیلاتی این شهر و ایجاد زیرساخت‌های آموزشی و
پژوهشی در گیلان از سال 1368 در آموزش عالی، رشته مهندسی شیلات و محیط
زیست در دانشگاه‌های برتر استان راه‌اندازی شد؛ در کنار این موارد دائر
بودن مرکز تحقیقات علوم و فنون شیلاتی شادروان دکتر کیوان و مرکز تحقیقات
حفاظت از بافت‌های تاریخی به عنوان دو مرکز تحقیقات دارای درجه رتبه اول با
مجوز سازمان مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی که دارای تعداد قابل توجه عضو هیات
علمی متخصص است، توانمندی‌های زیادی در احیاء این مجموعه را یادآور می
شوند و می‌توانند در جهت کمک به صنعت شیلات بندر کیاشهر دست یاری برسانند
که از این ظرفیت ها غافلیم تا جایی که شنیده ها و مستندات موجود حاکی از
این است که با وجود فراهم بودن بستر مرمت و احیاء این مجموعه ارزشمند، گویا
نامه‌هایی در خصوص ورود بیگانگان برای احیاء این مجموعه در ایران انجام
شده که بسیار قابل تامل است و در این یادداشت نمی‌گنجد.