چاپ

نسیم گیلان - خراسان / تاریخ ادبیات فارسی در افغانستان، یک تاریخ دیرپاست و به واقع، ریشه در گذشته‌ای پرشور و لاینفک از محدوده تمدنی و فرهنگی ایران بزرگ دارد. با این حال، شکل گرفتن شعر مقاومت در افغانستان و اعتلای آن، مانند دیگر سرزمین‌های پارسی‌گو، سابقه‌ای طولانی ندارد و به واقع، میراث رویدادهایی است که طی یک قرن گذشته بر این سرزمین ریشه‌دار رفته‌است. هرچند تعدادی از پژوهشگران ریشه‌های شعر مقاومت را در برخی آثار حماسی می‌جویند، اما اگر مفهوم چنین شعری را ایستادگی در برابر ظلم و ستم حاکمیت یا اشغالگران خارجی بدانیم، مبدأ شروع و خلق آثار این سبک ادبی، به دوران معاصر و به صورت ویژه، به فعالیت‌های ادبی سید اسماعیل بلخی، مشهور به علامه بلخی (متوفی 1347 خورشیدی) بازمی‌گردد. او و همفکرانش کسانی بودند که در پی اوج گرفتن استبداد در رژیم سلطنتی افغانستان، در دهه 1320 خورشیدی، عملاً وارد میدان مبارزه شدند و بلخی با قریحه توانمند خویش، شعر را به خدمت مقاومت و مبارزه با رژیم سلطنتی درآورد و به همین دلیل، 14 سال از زندگی خود را در زندان گذراند و در آن حبس طولانی‌مدت، 75 هزار بیت شعر سرود که بیشتر آن‌ها، رنگ مقاومت و مبارزه به خود گرفت: «علم و فضل و هنر و سعی و تفکر ممنوع‌ / آن‌چه در شرع حلال است‌، حرام است این‌جا! / فکرِ مجموع در این قافله‌، جز حیرت چیست‌؟ / زان که اندر کف یک فرد زمام است این‌جا / بلخیا! نکبت و ادبار ز سستی پیداست‌ / چاره این‌همه یکباره قیام است این‌جا». ادبیات افغانستان با تحرکات و میراث امثال علامه بلخی، شاهد بروز و ظهور شاعرانی مانند براتعلی فدایی، مشهور به فدایی هروی شد که دیروز دارفانی را وداع گفت. سروده مشهور وی، با مطلع «روس‌ها از مُلک ما بیرون شوید / ورنه غرق رودبار خون شوید / این بخارا نیست خاک آریاست / مهد شیر و میهن شمشیرهاست»، یکی از مشهورترین اشعار سبک مقاومت در ادبیات معاصر افغانستان است. باید توجه داشت که کودتای اردیبهشت‌ماه سال 1357 افغانستان و استقرار نظام مارکسیستی در کشوری با هویت کاملاً اسلامی، زمینه‌ساز تقویت شعر مقاومت در میان شاعران افغانستانی، با بن‌مایه‌های ملی و دینی شد؛ به ویژه در بین آن‌هایی که به ایران مهاجرت کرده‌بودند و مرحوم فدایی، یکی از این افراد به حساب می‌آمد. آن‌ها می‌توانستند بدون وحشت از واکنش‌های هیئت حاکمه افغانستان، آن‌چه را می‌خواستند و صدای مردم میهن خود می‌دانستند، بر کاغذ حک کنند. این مسئله به ویژه در محافل ادبی افغانستان، طی این دوران جدی گرفته شد و با فعالیت امثال براتعلی فدایی، شاعران توانمندی تربیت شدند که می‌توانند برای آینده ادبیات فارسی در افغانستان، افقی روشن را ترسیم کنند.