چاپ

نسیم گیلان - ایرنا / ایران زمین در دوران حکومت سلطنت قاجار، رویدادهای عجیبی را از سر گذرانده است، سلسله‌ای که 130 سال بر ایران حکم راند و در میانه سنت و مدرنیته جای گرفت. شاید کمتر به ریشه‌های حضور خاندان قاجار در ایران توجه و همه نگاه‌ها به زمان حضور آغامحمدخان در دربار کریم خان زند معطوف شده باشد اما برای مطالعه این حکومت باید کمی پیش از آن را مورد بحث و بررسی قرار داد.
قاجاریان به تاریخ توجه ویژه‌ای داشتند که سبب تألیف کتاب های تاریخی بسیاری شد. شیوۀ تاریخ نگاری این دوره به خاطر تحولات اجتماعی ایران، متنوع بوده است؛ برخی آثار به شیوه قدیمی و با ادبیات مکلف و مرسوم درباری نوشته شده و برخی دیگر با ادبیات ساده‌تر که برای مخاطب درک آن آسان‌تر است. یکی از آثار قابل توجه در این زمینه که یک نسخه خطی نیمه‌کاره از آن باقی مانده‌، تاریخ به حکومت رسیدن قاجارهاست که به تاریخ ملک آرا مشهور است.
محمدقلی میرزا مُلک‌آرا خسروی قاجار، مشهور به ملک‌آرا، پسر سوم فتحعلی‌شاه بود که در نوای دماوند متولد شد. او در 12 سالگی به‌ حکومت مازندران منصوب شد. سپس به‌ حکومت استرآباد رسید. بعد از فوت فتحعلی‌شاه، به ‌همدان تبعید شد. وی در پایان عمر به ‌تهران آمد و در همان شهر درگذشت. او به نوشتن و ادبیات و تاریخ علاقه زیادی داشت، و از او دیوان شعری نیز باقی مانده است. ملک آرا، به دبیر خود، علیقلی چلاوی دستور نوشتن کتابی برای تکمیل احسن التواریخ می‌دهد که نتیجه آن تاریخ ملک آرا بوده است.
کتاب تاریخ ملک آرا تغییرات مهمی در تاریخ ایران در دوره سقوط صفویان، هجوم افغان‌ها، حکومت زندیه و به سلطنت رسیدن آغامحمدخان را بازگو می‌کند و قرار بر آن بوده است تا دوران سلطنت فتحعلی شاه قاجار را روایت کند. این کتاب یک تاریخ نگاری دست اول به حساب نمی‌آید، نگاه نویسنده جانب دارانه است اما می‌توان رویدادهای تاریخی را از آن دریافت کرد. چلاوی در مقدمه کتاب آورده است که این کتاب، در دو بخش نوشته شده است اما مشخص نیست بخش دوم مفقود شده و یا اصلا نوشته نشده است، به همین دلیل این کتاب نیمه کاره باقی مانده است و آغاز آن در شکست سلطان حسین صفوی و حضور افغان ها در ایران و فصل آخر آن تسخیر کرمان و شکست خوردن لطفعلی خان قاجار است.
امرا و اعیان ممالکت استرآباد، خاصه میرزا علی خان حاکم تقدیم مراسم تعظیم را یک منزل مستقبل شدند و محمد علی خان سردار را در شهر قرار استقرار دادند و خدمات شایسته کردند. چون مدتی بر این گذشت و نظم مهام آن صفحات به اهتمام او ممکن و میسور نگشت، بی نیل مراد و مقصود با معدود خود به صوب فارس انصراف یافت و نواب جهانسوز شاه چون آن صفحات از خاشاک وجود ایشان رفته دید به رامیان رفت و مرتضی قلی خان با متعلقان خویش به انزان شتافت. (ص 140)
سه نسخه خطی این کتاب در موزه ملک، در کتابخانه مجلس و کتابخانه ملی ایران، نگهداری می شود و پس از سال‌ها برای نخستین بار، انتشارات ندای تاریخ، آن را منتشر کرده است.
مصححان این نسخه، پژوهشگران تاریخ طبرستان و تاریخ قاجاری بوده‌اند؛ مرحوم دکتر جمشید قائمی، پژوهشگر تاریخ، فرهنگ عامیانه تبری یکی از مصححان است که تیر ماه 1389 درگذشت.
رامین یلفانی مصحح دیگر این کتاب، استادیار گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی- واحد یادگار امام خمینی(ره) شهرری است که تخصص پژوهشی او متمرکز از دوران قاجار بوده است و اکنون نیز این دوره از تاریخ ایران را تدریس می کند.
تاریخ ملک آرا، در 509 صفحه توسط انتشارات ندای تاریخ به چاپ رسیده است.