نسیم گیلان - زومیت / 60 سال پیش در چنین روزهایی، کاوشگر مارینر 4 ناسا با گذر از کنار مریخ و ثبت نخستین تصاویر نزدیک از سیاره‌ای دیگر، تاریخ‌ساز شد.
در بازه زمانی 14 تا 15 ژوئیه 1965 (23 تا 24 تیر 1344)، مأموریت مارینر 4 به موفقیتی باورنکردنی دست یافت. این فضاپیما که در سال‌های اولیه‌ی عصر فضا پرتاب شد، نخستین پرواز نزدیک از کنار مریخ را انجام داد و اولین تصویر نزدیک از سیاره‌ای دیگر را ثبت کرد. پس از این دستاورد، اکتشافات فضایی برای همیشه متحول شد.
بازار ![]()
اگر فقط سیاره مریخ را درنظر بگیریم، درحال‌حاضر چندین فضاپیما از سوی چندین آژانس فضایی، این سیاره را از مدار و از سطح بررسی می‌کنند. ما فضاپیماهایی در اطراف مشتری داریم و درحال گذر از فضای میان‌سیاره‌ای برای رسیدن به عطارد یا سیارک‌ها هستیم. دوربین‌های ساخت ما به سمت خورشید و ماه نشانه رفته‌اند و موفقیت‌هایی بسیار بیشتر از این‌ها را رقم زده‌ایم. اما تمام این دستاوردهای فضایی، با مارینر 4 آغاز شد.
اکتشافات اولیه منظومه شمسی به‌دست انسان‌ها بسیار جذاب است. بین پرتاب اسپوتنیک، اولین ماهواره ساخت بشر و مارینر 4 کمتر از هشت سال فاصله است؛ اما در این مدت، موفقیت‌های بسیار زیادی پشت سر هم رقم خورد. در 4 اکتبر 1957، اسپوتنیک نخستین ماهواره‌ای بود که در مدار زمین قرار گرفت. نخستین پرواز نزدیک از کنار ماه نیز دستاورد شوروی بود؛ لونار 1 در ژانویه 1959. اولین تصویر گرفته‌شده از فضا توسط لونار 3 ثبت شد که در 4 اکتبر سال 1959، زمین را ترک کرد.
در همین فاصله، ناسا نیز بیکار ننشست. اکسپلورر 1 (1958) کمربندهای تشعشعی وان آلن را کشف کرد، پایونیر 4 (1959) پرواز نزدیکی از کنار ماه داشت و پایونیر 5 (1960) وارد فضای میان‌سیاره‌ای شد و وجود میدان‌های مغناطیسی بین سیاره‌ها را تأیید کرد. تمرکز برنامه‌های فضایی آمریکا و شوروی در دهه 1960 رساندن انسان به ماه بود، اما وقتی بحث علمی در میان بود، آژانس‌های فضایی به نقاط بسیار دورتر نیز نگاه می‌کردند.
هر دو طرف می‌خواستند به سیاره‌هایی برسند که از همه به زمین نزدیک‌تر هستند: زهره و مریخ. ونرا 1 شوروی نخستین کاوشگری بود که به سوی سیاره‌ای دیگر فرستاده شد. در 12 فوریه 1961، درست دو ماه پیش از اینکه یوری گاگارین به فضا برود، این فضاپیما به سمت زهره پرواز کرد. متأسفانه پیش از پرواز نزدیک، ارتباط با ونرا 1 قطع شد. مارینر 2 اما در 14 دسامبر 1962 با موفقیت از کنار زهره گذشت و به نخستین فضاپیمایی تبدیل شد که با سیاره‌ای دیگر مواجه می‌شود.
بین پرتاب اسپوتنیک، اولین ماهواره ساخت بشر و مارینر 4 کمتر از هشت سال فاصله است
اما مارینر 2 دوربین نداشت و نتوانست لحظه‌ی تاریخی خود را در قاب تصاویر ماندگار کند. درعوض، مارس 1، کاوشگر اعزامی شوروی به مریخ که بعد از مارینر 2 پرتاب شد، دوربین داشت. بااین‌حال، اولین مأموریت به مریخ پیش از رسیدن به سیاره سرخ شکست خورد. مارینر 3 نیز با دوربین رهسپار مریخ شد؛ اما شکست در پرتاب موجب شد فقط هشت ساعت در فضا دوام بیاورد.
سپس می‌رسیم به مارینر 4 که فقط سه هفته پس از پیشینیان خود (28 نوامبر 1964) پرتاب شد، هشت ماه زمان صرف سفر در فضای میان‌سیاره‌ای کرد، تا فاصله 9846 کیلومتری از سطح مریخ پیش رفت و اولین عکس‌های نزدیک از سیاره سرخ را گرفت.
دوربین مارینر 4 هنگام پرواز از کنار مریخ، 22 عکس از سطح این سیاره گرفت و آن‌ها را به زمین فرستاد. این تصاویر، اولین عکس‌های نمای نزدیک از مریخ بودند که به دست انسان ثبت شدند و همچنین اولین عکس‌های سیاره‌ای دیگر بودند که از اعماق فضا گرفته شدند. تصاویر مارینر 4 با نمایش بیابانی وسیع، بایر و مملو از دهانه، درک ما از مریخ و احتمال وجود حیات در آن را به‌کلی تغییر دادند و درعین‌حال، دورانی جدید از علوم و اکتشافات سیاره‌ای منظومه شمسی را آغاز کردند.
وقتی مارینر 4 به مریخ رسید، فاصله‌ی بین مریخ و زمین حدود 220 میلیون کیلومتر بود؛ مسافتی که سیگنال‌های رادیویی می‌توانستند آن را در عرض 12 دقیقه بپیمایند. تیم عملیاتی روی زمین مجبور بود فرمان‌های خود را دقیقاً 12 دقیقه زودتر از زمانی که می‌خواستند فضاپیما یک وظیفه را انجام دهد، ارسال کند و با دقت منتظر بماند تا موقعیت بهینه‌ی مارینر 4، به‌طور دقیق 12 دقیقه با آن‌ها فاصله داشته باشد.
سپس، اعضای تیم ماموریت در مرکز عملیات پرواز فضایی آزمایشگاه پیشرانش جت (JPL) باید منتظر می‌ماندند تا هر عکس به آرامی فاصله‌ی پهناور بین دو سیاره را پشت سر بگذارند و به زمین برسند؛ فرآیندی که چهار روز به طول انجامید.
بیل مومسن، مهندس مارینر 4، در سال 2002 گفت: حال لحظه حقیقت فرا رسید؛ آیا واقعاً عکس‌ها را دریافت کرده بودیم؟ پس از تأخیر شش ساعته برای انتقال 40 هزار پیکسل (عناصر تصویر)، اولین عکس نمایش داده شد. اما آن چیزی که درست بالای لبه (کره مریخ) دیده می‌شد چه بود؟ ابر؟ غیرممکن بود. همه می‌دانستند که مریخ ابر ندارد؛ باید ترک یا شکستگی در لنز دوربین باشد. اوه نه، باز هم یک خرابی ابزار دیگر. البته، همان‌طور که بعداً مشخص شد، واقعاً در مریخ ابر وجود دارد.
«و سپس شگفتی واقعی آغاز شد: عکس پشت سر عکس نشان می‌داد که سطح مریخ پوشیده از دهانه‌های برخوردی است! به طرز عجیبی شبیه سطح ماه خودمان بود؛ مملو از دهانه و تغییرناپذیر در طول زمان. هیچ آبی، هیچ کانالی، هیچ نشانه‌ای از حیات [به چشم نمی‌خورد]؛ اگرچه ابتدا شادی زیادی در تیم به وجود آمد که واقعاً موفق شده‌ایم، آنچه در عکس‌ها آشکار شد، از شدت این شادی کمی کاست.»
آن 22 تصویر اول تنها یک درصد از سطح مریخ را پوشش می‌داد و اتفاقاً آن منطقه به شدت دهانه‌دار بود. همان‌طور که حالا می‌دانیم، پس از دهه‌ها مشاهده از مدار، مریخ چشم‌انداز متنوع و شگفت‌انگیزی دارد؛ از دشت‌های بازالتی آتشفشانی گرفته تا دلتاهای باستانی رودخانه‌ای.
با اینکه امروز خیلی بیشتر از 60 سال پیش می‌دانیم، هنوز فقط سطح مریخ را به‌طور جزئی لمس کرده‌ایم. اما کم‌کم گذشته آن آشکار می‌شود. می‌دانیم زمانی آب آزادانه روی سطح آن جریان داشته، آتشفشان‌ها فعال بوده‌اند و شاید هنوز در عمق درونش غرشی وجود داشته باشد. می‌دانیم که ابرهای زیبا، طوفان‌های وحشی، غروب‌های آبی و گردبادهای گردوغباری وجود دارند که اثر خود را روی سطح خاکی مریخ برجای می‌گذارند.
اما آن عکس‌ها تمام دستاورد مارینر 4 نبودند. این کاوشگر تاریخ‌ساز، سنت افتخارآمیز فعالیت طولانی‌مدت فراتر از مدت زمان رسمی مأموریت را آغاز کرد. مارینر 4 قرار بود فقط 8 ماه کار کند؛ اما مأموریتش بیش از سه سال ادامه یافت و حتی همزمان با مارینر 5 که در 1967 به زهره رسید، اندازه‌گیری‌های میان‌سیاره‌ای را انجام داد. این مأموریت‌ها پس از دهه‌ها تحقیقات شگفت‌انگیز روی دیگر اجرام آسمانی به نظر ساده می‌آیند، اما در آن زمان، دستاوردهایی باورنکردنی بودند که مسیر را برای تحقق موفقیت‌های بیشتر و بزرگ‌تر بعدی، هموار کردند.