بزرگنمايي:

نسیم گیلان - ایرنا / آثار محمدعلی اسلامی ندوشن، تلفیقی از ادب، تاریخ و تأملات فرهنگی درباره ایران‌ هستند؛ خواندن آن‌ها نه فقط آشنایی با یک نویسنده، بلکه ورود به چشم‌اندازی گسترده از هویت ایرانی است.
در روزگاری که وطن زخمی‌ست و میهن‌دوستی بیش از همیشه به شعور، آگاهی و پایداری نیاز دارد، بازگشت به اندیشه‌ها و صداهایی که ریشه در خاک و جان ایران دارند، ضرورتی تاریخی است.
در روزهایی که ایران فرهنگی در آتش تهدید و اندوه می‌سوزد، بازخوانی آثار محمدعلی اسلامی ندوشن نه یک انتخاب، که فرصت آموختن است؛ زیرا او نه با سلاح که با واژه، از ایران دفاع کرد؛ با قلمی که از عشق، خرد و امید تراشیده شده بود. اسلامی ندوشن صدای ایران بود؛ ایران سربلند در میان تمدن‌ها. در آثاری که نوشت، وطن نه یک شعار که یک وجدان زنده بود؛ او نه فقط به خاک، که به خاطره مردمانی که با درد و وقار زیسته‌اند عشق می‌ورزید. امروز، وقتی خاک وطن در معرض آزمون‌های تازه قرار گرفته، شاید هیچ کاری ضروری‌تر از آن نباشد که این صداها را از غبار فراموشی بیرون آوریم.
بازار
عشق به ایران در آثار اسلامی ندوشن
محمدعلی اسلامی ندوشن ایران را فراتر از مرزهای جغرافیایی می‌دید؛ او ایران را مجموعه‌ای زنده از زبان، شعر، اخلاق و تاریخ می‌پنداشت که در هر کوی و برزنش نوای عشق انعکاس می‌یابد.
ندوشن می‌گفت زبان فارسی، امروز تنها ابزار ارتباط نیست، بلکه بنیان و ریشه‌های فرهنگ و حافظه جمعی ایران است. او دلبسته فردوسی بود و این شاعر را نه حماسه‌سرایی بزرگ، که «بانگ وجدان ملی» می‌دانست. در شرح شاهنامه، توصیف می‌کرد که چگونه «رستم» و «سهراب» هر دو جلوه‌هایی از آرمان‌ها و گسستگی اجتماعی و فرهنگی ایران‌ هستند.
او وقایع و شخصیت‌های تاریخ ایران را، چون گره‌های پیوسته، سازنده و شکل دهنده قالی ایران می دید که در کارگاه یک تمدن عظیم بافته شده‌اند و روستاها و کوچه‌ها، چشمان مردم را پنجره‌ای به روح این سرزمین می‌دانست.
بی‌تردید یکی از دغدغه‌های ندوشن واکاوی فاصله ایران و غرب بود؛ نه به‌معنای ضدیت مطلق، بلکه به‌عنوان هشدار نسبت به تقلید خام و بدون تحلیل از فرهنگ غرب. او می‌پرسید «چرا غرب به ما رسید و ما عقب ماندیم؟» و بر ضرورت انتخاب گزینش‌گرانه آموزه‌های مدرن تأکید می‌کرد. ندوشن خواندن را نه‌فقط جذب اطلاعات، بلکه فرآیندی دیالکتیکی میان خواننده و متن می‌دید که باید با صداقت فکری و بهره‌مندی از نگاه تاریخی فرهنگی همراه باشد.
اندیشه محمدعلی اسلامی ندوشن رهیافتی بین‌رشته‌ای است که ادب، تاریخ و اخلاق را در خدمت پاسداری و تفسیر هویت ایرانی قرار می‌دهد.
چگونه آثار ندوشن را بخوانیم؟
آثار محمدعلی اسلامی ندوشن را نمی‌توان تنها به عنوان متون ادبی یا تاریخی خواند؛ او نویسنده‌ای خردمند و دلسوز ایران بود و نوشته‌هایش گفت‌وگویی از وجدان تاریخی، فرهنگی و اخلاقی ایران است.
گام نخست با آثار اندیشمندانه آغاز کنید: بهتر است خواندن را از آثاری آغاز کنید که تأملات کلی و جمع‌بندی اندیشه‌های او را عرضه می‌کنند: پیشنهاد برای شروع: «سخن‌ها را بشنویم»: مجموعه‌ای از جستارهای اجتماعی و فرهنگی درباره مشکلات و دیدگاه‌های او درباره جامعه ایرانی امروز. «ایران را از یاد نبریم» دل نوشته‌هایی آرام و ژرف درباره ایران، از میان تجربه و اندیشه. «ایران و تنهائیش» دیدگاهی تاریخی و فرهنگی نسبت به موقعیت ایران در جهان معاصر.
گام دوم به سراغ آثار تحلیل‌های ادبی بروید: اگر با شاهنامه، حافظ یا ادبیات کلاسیک ایران آشنایید یا به آن علاقه دارید: «زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه»: تحلیل مفاهیم پهلوانی، مرگ، تقدیر و مسئولیت در شاهنامه. «چهار سخنگوی وجدان ایران»: تحلیل اندیشه‌های فردوسی، سعدی، حافظ و مولوی به‌ عنوان نوای اخلاقی ایران. «ماجرای پایان‌ناپذیر حافظ» درباره رمز و راز حافظ با نگاهی انسان‌گرایانه.
گام سوم خاطرات و خودنگاره‌ها: «روزها» (در چهار جلد): خاطرات دوران کودکی تا بزرگسالی او، آینه‌ای از ایران معاصر از درون یک ذهن دقیق.
گام چهارم ترجمه‌ها: ترجمه‌های محمدعلی اسلامی ندوشن، جایی میان فلسفه و فرهنگ ایستاده‌اند و شاید بتوان آنها را فلسفه هستی نامید. «شور زندگی» که آمیخته دلپذیری از افسانه و حقیقت است سرگذشت زندگی ونسان ون گوگ نقاشی، نابغه عاشقی سرشار از احساس و شاید مردی مجنون در نظر اطرافیان را در قالب داستان به تصویر می کشد. کتاب «ملال پاریس و برگزیده ای از گل های بدی» اثر شارل بودلر که مجموعه‌ای از اشعار این شاعر فرانسوی است.
آثار اسلامی ندوشن را باید نه فقط با چشم، بلکه با گوش جان و دل تاریخ‌دوست خواند. او راهی به درک ژرف‌تری از «ایران فرهنگی» می‌گشاید.
خواندن آثار محمدعلی اسلامی ندوشن، تنها آشنایی با یک نویسنده یا فیلسوف نیست؛ بلکه گشودن دریچه‌ای است به فهم عمیق‌تر ایران، هویت، اخلاق و ادبیات. آثار او پلی میان گذشته و امروز است؛ گفت‌وگویی میان وجدان فرهنگی ایران و چالش‌های زمانه ما. برای مخاطبی که با دغدغه فرهنگی و دقت روشمند به سراغ این آثار می‌رود، اسلامی ندوشن همچنان صدایی زنده، دقیق و راهگشا باقی می‌ماند.
محمد علی اسلامی ندوشن که بود؟
محمد علی اسلامی ندوشن در 3 شهریور 1303، در خانواده‌ای متوسط، در روستای ندوشن (در استان یزد) زاده شد. پس از آنکه تحصیلات اولیه را در همان شهر به پایان رساند، دوره‌ متوسطه را ابتدا در یزد و و سپس در تهران سپری کرد. استاد ندوشن از حدود 12 سالگی برای نوشتن دست به قلم شد. حتی در دوران دبیرستان نیز بعضی از شعرهای خود را در مجله‌ «سخن» منتشر می‌کرد. وی تحصیلات دانشگاهی را در دانشگاه تهران آغاز کرد و با گرفتن لیسانس حقوق قضایی، در سال 1329، به استخدام وزارت دادگستری، در شهر شیراز درآمد.
در اسفند همان سال برای ادامه‌ تحصیل، در مقطع دکتری، راهی فرانسه شد و سرانجام با دفاع از پایان‌نامه‌ خود با عنوان «کشور هند و کامنولث (اتحادیه کشورهای مشترک‌المنافع)»، دکتری حقوق بین‌الملل را، از دانشگاه سوربن دریافت کرد و به ایران بازگشت. ندوشن پس از بازگشت به ایران، در دادگستری مشغول به کار شد، ولی چندی بعد با ترک خدمت در دادگستری، به تدریس حقوق و ادبیات در برخی دانشگاه‌ها و آموزشگاه‌های عالی پرداخت. ندوشن بعد از بازگشت از فرانسه تا سال 1340، در چند محفل ادبی و فرهنگی که برگزار می‌شد حضور می‌یافت و در آنجا با افرادی سرشناس چون ایرج افشار، غلامحسین یوسفی، عباس زریاب‌خویی، محمدتقی دانش‌پژوه، محمدرضا شفیعی کدکنی و... آشنا شد.
وی پس از تدریس دروس بسیاری در زمینه‌های ادبیات، حقوق و اقتصاد، در مهر ماه سال 1359، با تقاضای خود، از دانشگاه بازنشسته شد؛ ولی همچنان فعالیت خود در زمینه‌ نویسندگی و مترجمی را ادامه داد. از کتاب «روزها» به عنوان یکی از بهترین آثار محمد علی اسلامی ندوشن یاد می‌شود. آثار اسلامی ندوشن که بالغ بر 50 کتاب و صدها مقاله در باب ایران، فرهنگ و ادبیات فارسی است، مورد توجه و تمجید بسیاری از ادباست. وی در میان پرکارترین محققان معاصر ایران جای دارد.
ندوشن سرانجام در 5 اردیبهشت 1401، در سن 97 سالگی به دلیل کهولت سن، در کشور کانادا درگذشت. پیکر این استاد بزرگ، در همانجا به خاک سپرده شد. در شهرهای مختلف کشور یادمان‌هایی به نام ایشان نامگذاری شده که مهم‌ترین آن، میدانی در زادگاهش به شمار می‌آید. پیکر اسلامی ندوشن در 28 آبان 1402 پس از 18 ماه از درگذشت وی از کشور کانادا به ایران منتقل شد و مراسم تشییع جنازه وی در 29 آبان از محل دانشکده ادبیات تا دانشکده حقوق دانشگاه تهران، که سال‌ها در آن تدریس کرده بود برگزار شد.