نسیم گیلان - دیجی کالا / «ابرنواختر آینده» عبارتی است که همزمان می‌تواند هیجان‌انگیز و ترسناک باشد. تصور اینکه در دل تاریکی عظیم کیهان، ستاره‌هایی در آستانه مرگی سهمگین قرار دارند که ممکن است در هر لحظه با انفجاری مهیب و خیره‌کننده به زندگی‌شان پایان دهند، چیزی شبیه به داستان‌های آخرالزمانی است. با این حال، این پدیده نه‌تنها بخشی طبیعی از چرخه‌ی زندگی ستارگان است، بلکه منشأ بسیاری از عناصر حیاتی در جهان از جمله اکسیژن، آهن و طلا به شمار می‌رود. در واقع، بخشی از وجود ما از خاکستر ستاره‌هایی شکل گرفته که میلیون‌ها سال پیش در یک ابرنواختر منفجر شده‌اند.
اما سؤال اصلی این است: کدام ستاره‌ها در جهان هستی در نوبت انفجار هستند؟ در این مقاله قصد داریم با نگاهی دقیق، علمی و البته جذاب به بررسی ستاره‌هایی بپردازیم که به‌عنوان کاندیداهای اصلی ابرنواخترهای آینده شناخته می‌شوند. ستاره‌هایی که در صورت انفجار، نه‌تنها کهکشان خود، بلکه احتمالا سیارات مجاور از جمله سیاره زمین را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهند.
ابرنواختر آینده چیست و چگونه رخ می‌دهد؟
ابرنواختر (Supernova) پدیده‌ای استثنایی در کیهان است؛ انفجاری کیهانی که هنگام مرگ ستاره‌ای پرجرم روی می‌دهد و طی آن، ستاره در یک لحظه، درخشندگی‌ای معادل با میلیاردها ستاره از خود ساطع می‌کند. اما وقتی از ابرنواختر آینده صحبت می‌کنیم، منظورمان آن دسته از ستارگان است که در آستانه‌ی چنین انفجاری هستند و اخترشناسان شواهدی از نزدیک بودن پایان عمر آن‌ها به‌دست آورده‌اند.
بازار

برای درک بهتر این پدیده، ابتدا باید به تکامل یک ستاره نگاه کنیم. ستارگان با سوختن هیدروژن در هسته‌ی خود آغاز می‌کنند و به‌مرور با تبدیل هیدروژن به هلیوم، گرما و نور تولید می‌کنند. این فرایند که میلیون‌ها تا میلیاردها سال طول می‌کشد، زمانی پایان می‌یابد که سوخت اصلی ستاره تمام می‌شود. ستارگان پرجرم – معمولاً با جرمی بیش از 8 برابر خورشید – در این مرحله وارد یک فرآیند ناپایدار می‌شوند و عناصر سنگین‌تری مانند کربن، اکسیژن و در نهایت آهن را در هسته تولید می‌کنند.
اما آهن، عنصری است که دیگر نمی‌تواند انرژی کافی برای مقابله با گرانش درونی ستاره فراهم کند. در این نقطه، تعادل بین فشار تابشی به بیرون و نیروی گرانش به درون به‌هم می‌خورد و هسته‌ی ستاره در کسری از ثانیه فرو می‌ریزد. این فروپاشی باعث ایجاد یک موج انفجاری عظیم می‌شود که لایه‌های بیرونی ستاره را با انرژی خارق‌العاده‌ای به بیرون پرتاب می‌کند و چیزی را خلق می‌کند که ما به آن «ابرنواختر» می‌گوییم.
ابرنواخترها معمولاً به دو دسته‌ی اصلی تقسیم می‌شوند: نوع I که در سامانه‌های دوتایی و به‌دلیل انفجار کوتوله‌ی سفید رخ می‌دهد، و نوع II که همان مرگ ستارگان پرجرم است. بیش‌تر ابرنواخترهای آینده که در فهرست انتظار اخترشناسان قرار دارند، از نوع دوم هستند؛ یعنی همان ستارگانی که هم‌اکنون در مراحل نهایی عمر خود قرار دارند و هر لحظه ممکن است به یکی از درخشان‌ترین رویدادهای کیهان تبدیل شوند. این انفجارها فقط نمایش‌هایی چشم‌نواز در آسمان شب نیستند، بلکه نقش مهمی در تکامل کهکشان راه شیری و شکل‌گیری عناصر سنگین ایفا می‌کنند. بدون ابرنواخترها، منظومه شمسی ما شکل نمی‌گرفت، زمین عنصر آهن نداشت و حیات، به شکل فعلی خود ممکن نبود. بنابراین، ردیابی و شناخت ابرنواخترهای آینده نه‌تنها برای پیش‌بینی‌های نجومی، بلکه برای درک ریشه‌های حیات نیز اهمیتی بنیادین دارد.
بتلگئوس؛ غول سرخ در آستانه انفجار
شاید هیچ ستاره‌ای به اندازه‌ی بتلگئوس (Betelgeuse) در صورت فلکی شکارچی، این‌همه نگاه‌ها را به خود جلب نکرده باشد. این غول سرخ که حدود 650 سال نوری از منظومه شمسی فاصله دارد، یکی از بزرگ‌ترین و پرنورترین ستارگان آسمان شب است. در سال‌های اخیر، تغییرات چشمگیر در درخشندگی آن باعث شد بسیاری از اخترشناسان احتمال وقوع یک ابرنواختر آینده را در آن بسیار جدی بگیرند.
بتلگئوس ستاره‌ای است که عمر خود را به پایان رسانده و وارد مرحله‌ی پایانی زندگی‌اش شده است. ستارگان بسیار پرجرم مانند او زمانی که سوخت هسته‌ای خود را مصرف می‌کنند، به‌جای آن‌که آرام و سرد شوند، به انفجارهای مهیب و درخشان ابرنواختری ختم می‌شوند. بر اساس برآوردها، انفجار بتلگئوس اگر همین فردا رخ دهد، به‌قدری روشن خواهد بود که برای چند هفته در آسمان روز نیز با چشم غیرمسلح دیده می‌شود.

اما آیا این انفجار برای زمین خطرناک است؟ خوشبختانه، خیر. اگرچه چنین انفجاری تأثیری مستقیم بر حیات در سیاره زمین نخواهد گذاشت، اما بدون شک ابرنواختر بتلگئوس یکی از مهم‌ترین رویدادهای اخترشناسی قرن خواهد بود. این انفجار به ما اجازه می‌دهد از فاصله‌ای نسبتاً نزدیک شاهد مرگ یک ستاره عظیم و شکل‌گیری یک ستاره نوترونی یا حتی سیاه‌چاله باشیم. به‌علاوه، داده‌های حاصل از این رویداد می‌توانند به دانشمندان کمک کنند تا بهتر درک کنند که چگونه عناصر سنگین در کهکشان راه شیری تولید می‌شوند.
با تمام این‌ها، هنوز مشخص نیست که این انفجار چه زمانی اتفاق خواهد افتاد. ممکن است فردا باشد، یا هزار سال دیگر. در مقیاس کیهانی، هر دو زمان «بسیار نزدیک» محسوب می‌شوند. اما یک چیز قطعی است: بتلگئوس یکی از مهم‌ترین نامزدهای ابرنواختر آینده است.
ستاره اتا-کارینا؛ هیولای ناپایدار آسمان جنوبی
در نیم‌کره‌ی جنوبی آسمان، ستاره‌ای وجود دارد که برای قرن‌ها ذهن دانشمندان را درگیر کرده: اتا-کارینا (Eta Carinae). این سیستم دو ستاره‌ای در فاصله‌ای حدود 7500 سال نوری از زمین قرار دارد و در قلب یکی از درخشان‌ترین سحابی‌های کهکشان واقع شده است. آن‌چه اتا-کارینا را تا این حد خاص می‌کند، نه‌تنها جرم فوق‌العاده زیاد آن (حدود 100 برابر جرم خورشید) بلکه رفتار ناپایدار و پرانرژیش است.
در دهه‌ی 1840، یکی از ستاره‌های این سامانه دچار یک فوران عظیم شد که تا مدت‌ها روشن‌ترین جرم آسمانی پس از خورشید محسوب می‌شد. این رویداد که به «انفجار بزرگ» معروف شد، در واقع یک پیش‌انفجار ابرنواختری بود؛ هشداری که نشان می‌دهد اتا-کارینا ممکن است هر لحظه به پایان عمر خود برسد. اخترشناسان معتقدند این سامانه، به‌دلیل ناپایداری داخلی و تعاملات بین دو ستاره‌ی موجود در آن، یکی از جدی‌ترین کاندیداهای ابرنواختر آینده است.

اگر اتا-کارینا منفجر شود، نتیجه‌ی آن می‌تواند یک ابرنواختر نوع فوق‌درخشان یا حتی یک انفجار پرتو گاما باشد؛ پدیده‌ای که اگر به‌طور مستقیم به سمت سیاره زمین هدایت شود، ممکن است آثار مخربی روی لایه‌ی اوزون و حیات زیستی داشته باشد. خوشبختانه، جهت‌گیری فعلی اتا-کارینا به‌گونه‌ای نیست که چنین خطری را متوجه ما کند، اما رصد مداوم آن همچنان در دستور کار بسیاری از رصدخانه‌های جهان قرار دارد.
اتا-کارینا از آن دست ستارگانی است که اگر منفجر شود، نه‌تنها اخترشناسان بلکه رسانه‌های جهان را نیز برای هفته‌ها درگیر خود خواهد کرد. چراکه مشاهده‌ی یک ابرنواختر در این مقیاس، اتفاقی است که شاید در طول عمر یک نسل تنها یک‌بار رخ دهد.
ستاره WR 104؛ انفجاری که ممکن است ما را هدف بگیرد
یکی از ستارگانی که در فهرست ترسناک‌ترین نامزدهای ابرنواختر آینده قرار دارد، ستاره‌ی WR 104 در صورت فلکی کمان (Sagittarius) است. این ستاره از نوع ولف–رایه (Wolf–Rayet) بوده و در مرحله‌ای بسیار پیشرفته از زندگی خود قرار دارد؛ مرحله‌ای که در آن، لایه‌های بیرونی ستاره به‌سرعت در حال از دست رفتن هستند. چنین ستارگانی به‌دلیل جرم بالا و رفتارهای ناپایدارشان، نامزدهای قدرتمندی برای تبدیل شدن به ابرنواخترهایی مهیب به‌شمار می‌روند.
WR 104 حدود 7500 سال نوری با زمین فاصله دارد، اما آن‌چه باعث شهرت و نگرانی اخترشناسان در مورد این ستاره شده، جهت‌گیری احتمالی محور چرخش آن است. برخی مشاهدات اولیه نشان می‌داد که این ستاره به‌گونه‌ای رو به زمین قرار دارد که اگر هنگام انفجار، پرتو گامای ناشی از ابرنواختر آن به‌شکل متمرکز منتشر شود، می‌تواند مستقیماً سیاره‌ی ما را هدف بگیرد.

پرتو گاما نوعی تابش الکترومغناطیسی فوق‌العاده پرانرژی است که اگر مستقیماً به زمین برخورد کند، ممکن است لایه‌ی اوزون را تخریب کرده و منجر به انقراض زیستی گسترده شود. البته مطالعات جدیدتر نشان می‌دهد که احتمال برخورد مستقیم چنین پرتوهایی به زمین کمتر از چیزی است که پیش‌تر تصور می‌شد، اما همچنان WR 104 یکی از ستارگانی است که به‌دقت تحت نظر قرار دارد.
اگر WR 104 منفجر شود، علاوه بر یک نمایش نوری خارق‌العاده در آسمان، فرصت نادری برای بررسی ساختارهای داخلی یک ستاره و سازوکار ابرنواخترهای آینده فراهم خواهد شد. همچنین، این رویداد می‌تواند به‌درک ما از اثرات کیهانی بر سیاره زمین کمک شایانی کند؛ از جمله بررسی‌هایی درباره‌ی نقش پرتوهای کیهانی در تکامل زیستی و تغییرات اقلیمی در گذشته‌های دور. WR 104 یک هشدار کیهانی است که نشان می‌دهد جهان اطراف ما، حتی در فاصله‌های چند هزار سال نوری، همواره در حال تغییر و تحول‌های عظیم است.
نقش ابرنواخترهای آینده در تکامل کیهانی
ممکن است تصور شود که ابرنواختر آینده صرفاً یک رویداد ستاره‌ای محدود است، اما واقعیت این است که این انفجارهای عظیم نقشی بنیادین در تکامل کهکشان‌ها، شکل‌گیری سیارات و حتی امکان پیدایش حیات دارند. بدون این انفجارهای مهیب، جهان امروز ما به‌شکل فعلی وجود نداشت.
هنگامی که یک ستاره به پایان عمر خود می‌رسد و به ابرنواختر تبدیل می‌شود، تمام عناصر سنگینی که طی میلیون‌ها سال در هسته‌ی آن تولید شده‌اند به فضا پرتاب می‌شوند. این عناصر شامل کربن، اکسیژن، نیتروژن، آهن، طلا و بسیاری دیگر از مواد حیاتی برای ساختارهای سیاره‌ای و مولکول‌های زیستی هستند. در واقع، بسیاری از موادی که در بدن انسان یافت می‌شوند، ابتدا در دل ستارگان و سپس از طریق ابرنواخترها به فضا فرستاده شده‌اند.

این مواد در نهایت به‌دست سحابی‌ها می‌رسند و در آنجا با ترکیب‌های دیگر مخلوط شده و زمینه را برای تشکیل ستارگان جدید، دیسک‌های سیاره‌ای و منظومه‌های شمسی تازه فراهم می‌کنند. بنابراین، هر ابرنواختر نه‌تنها پایانی برای یک ستاره، بلکه آغاز احتمالی یک نسل جدید از ستارگان و سیارات است.
افزون بر این، ابرنواخترها می‌توانند از طریق امواج ضربه‌ای حاصل از انفجار، شکل‌گیری ستارگان جدید را در سحابی‌های اطراف تحریک کنند. این پدیده که به آن triggered star formation گفته می‌شود، در واقع شکلی از تأثیر زنجیره‌ای کیهانی است که نسل‌های جدیدی از ستارگان را به‌دنبال دارد. بنابراین، مطالعه و ردیابی ابرنواخترهای آینده نه‌تنها از جهت علمی و مشاهده‌ای اهمیت دارد، بلکه برای درک ساختار فعلی کهکشان راه شیری و پیش‌بینی آینده‌ی آن نیز حیاتی است. در جهانی که همه‌چیز در حال تغییر و تحول است، ابرنواخترها نقش کاتالیزوری مهمی در این چرخه ایفا می‌کنند.
کاندیداهای کمتر شناخته‌شده برای ابرنواختر آینده
در حالی که ستارگانی مانند بتلگئوس و اتا-کارینا توجه گسترده‌ای را به خود جلب کرده‌اند، کیهان پر از ستاره‌هایی است که در سکوت و بی‌سروصدا در آستانه‌ی مرگ قرار دارند. این‌ها ستارگان کمتر شناخته‌شده‌ای هستند که اگرچه شاید درخشش آن‌چنانی نداشته باشند، اما از نظر اخترفیزیکی، پتانسیل تبدیل شدن به ابرنواختر آینده را دارند.
یکی از این نامزدها ستاره‌ی R136a1 در سحابی رتیل واقع در ابر ماژلانی بزرگ است. این ستاره، با جرمی حدود 215 برابر خورشید، یکی از پرجرم‌ترین و درخشان‌ترین ستارگان شناخته‌شده در جهان است. بر اساس پیش‌بینی‌ها، این ستاره با سرعت بسیار بالایی در حال از دست دادن جرم است و انفجار آن ممکن است نه‌تنها به یک ابرنواختر، بلکه به یک انفجار فوق‌درخشان یا حتی هیپِرنواختر (Hypernova) ختم شود. این نوع انفجار از نظر انرژی بسیار فراتر از یک ابرنواختر معمولی است و می‌تواند منبع پرتو گاما نیز باشد.

همچنین ستاره‌هایی از نوع WO – یکی از کمیاب‌ترین رده‌های ستارگان ولف–رایه – نیز در این فهرست قرار دارند. این ستارگان بسیار داغ و ناپایدار، هسته‌هایی غنی از اکسیژن و نئون دارند و اغلب در حالتی مشاهده می‌شوند که تنها چند ده هزار سال تا انفجار فاصله دارند. از آن‌جایی که طول عمر آن‌ها کوتاه و ردیابی‌شان دشوار است، اخترشناسان همواره به‌دنبال کشف نمونه‌های بیشتری از این نوع برای بررسی دقیق‌تر فرآیند ابرنواختر آینده هستند. در عین حال، برخی کوتوله‌های سفید در سامانه‌های دوتایی نیز ممکن است به واسطه‌ی تجمع جرم از ستاره‌ی همراه خود، دچار انفجار شوند. این پدیده که در قالب ابرنواخترهای نوع Ia رخ می‌دهد، معمولاً در کهکشان‌های دورتر و محیط‌های کم‌جرم مشاهده می‌شود، اما تأثیرات آن در سنجش فاصله‌های کیهانی و درک انبساط جهان بسیار مهم است.
کشف و ردیابی این ستارگان کمتر شناخته‌شده نیازمند ابزارهای نوری و فروسرخ قدرتمند است؛ چیزی که تلسکوپ‌هایی مانند «جیمز وب» به‌خوبی قادر به انجام آن هستند. آینده‌ی اخترشناسی قطعاً پر از شگفتی‌هایی است که همین حالا در آسمان شب خاموش و بی‌ادعا در انتظار انفجار نهایی خود هستند.
آیا ابرنواختر آینده می‌تواند برای زمین خطرناک باشد؟
یکی از سؤالاتی که اغلب در ذهن مخاطبان عام و حتی برخی متخصصان مطرح می‌شود، این است که آیا ممکن است یکی از ابرنواخترهای آینده تهدیدی جدی برای سیاره زمین باشد؟ در پاسخ باید گفت: بله، اما با احتمال بسیار پایین. ابرنواخترها بسته به فاصله‌ی آن‌ها از زمین، انرژی آزادشده، نوع انفجار و جهت‌گیری جت‌های تابشی‌شان می‌توانند تأثیرات مختلفی بر محیط کیهانی اطراف خود داشته باشند. اگر یک ابرنواختر در فاصله‌ی کمتر از 30 سال نوری از زمین رخ دهد و با ما در یک خط مستقیم قرار گرفته باشد، ممکن است اثرات جدی‌ای بر لایه‌ی اوزون، آب‌وهوای زمین و حتی حیات در مقیاس‌های وسیع داشته باشد.
در گذشته‌ی زمین‌شناسی سیاره‌ی ما، برخی پژوهش‌ها نشانه‌هایی از افزایش ناگهانی پرتوهای کیهانی را در لایه‌های رسوبی یافته‌اند که می‌تواند نشانه‌ی وقوع یک ابرنواختر در نزدیکی زمین در چند میلیون سال گذشته باشد. البته این نتایج هنوز مورد بحث‌اند و به بررسی‌های بیشتری نیاز دارند.

اما در حال حاضر، هیچ‌کدام از کاندیداهای شناخته‌شده ابرنواختر آینده در فاصله‌ای نیستند که بتوانند مستقیماً تهدیدی برای حیات بر زمین ایجاد کنند. بتلگئوس، اتا-کارینا، WR 104 و حتی R136a1 همگی در فاصله‌ای قرار دارند که در صورت انفجار، تنها یک نمایش بی‌نظیر در آسمان خواهند بود و شاید در بهترین حالت باعث افزایش موقتی پرتوهای کیهانی در بالاترین لایه‌های جو شوند.
با این حال، سناریوهایی مانند انتشار پرتو گاما با قدرت بالا – چیزی که ممکن است در اثر هیپرنواخترها رخ دهد – از جمله نگرانی‌های آینده‌نگرانه‌ای است که دانشمندان آن را مدنظر دارند. هرچند احتمال آن پایین است، اما تأثیرات احتمالی آن به‌اندازه‌ای جدی است که بررسی و ردیابی دقیق ستارگان پرجرم به یکی از اولویت‌های مأموریت‌های اخترشناسی بدل شده است. به‌طور کلی، اگرچه ابرنواخترها نمایشی فوق‌العاده در آسمان هستند، اما خطر مستقیم آن‌ها برای زمین بسیار اندک و به‌سختی قابل‌تحقق است؛ چیزی که فعلاً باید بیش‌تر به چشم یک فرصت علمی به آن نگاه کرد تا تهدیدی برای بقای ما.
نقش رصدخانه‌های پیشرفته در شناسایی ابرنواخترهای آینده
با پیشرفت فناوری در دهه‌های اخیر، توانایی ما برای شناسایی ستاره‌هایی که در آستانه انفجار قرار دارند به‌طور چشمگیری افزایش یافته است. تلسکوپ‌ها و رصدخانه‌های زمینی و فضایی حالا ابزارهایی هستند که می‌توانند به‌دقت تغییرات نوری، طیفی و ساختاری ستارگان پرجرم را در سراسر کهکشان راه شیری و حتی فراتر از آن زیر نظر بگیرند. این داده‌ها به اخترشناسان امکان می‌دهند رفتار غیرعادی برخی ستاره‌ها را تشخیص دهند و آن‌ها را به‌عنوان نامزدهای بالقوه‌ی ابرنواختر آینده طبقه‌بندی کنند.
یکی از مهم‌ترین پروژه‌ها در این زمینه، تلسکوپ فضایی جیمز وب (JWST) است که با حساسیت بالای خود در نور فروسرخ، می‌تواند درون سحابی‌های غبارآلود و کهکشان‌های دور را با وضوح بی‌نظیری بررسی کند. این تلسکوپ به دانشمندان اجازه داده است ستارگانی را شناسایی کنند که به‌تازگی دستخوش تغییرات شدید در درخشندگی شده‌اند؛ نشانه‌ای از ورود آن‌ها به مرحله‌ی نهایی عمرشان.
همچنین، رصدخانه‌های پرتو گاما مانند Fermi و Swift نقش کلیدی در ردیابی انفجارهای ابرنواختری بازی می‌کنند. اگر یک ستاره‌ی پرجرم فوران پرتو گاما را آغاز کند، این رصدخانه‌ها در کسری از ثانیه می‌توانند آن را ثبت کرده و داده‌ها را در اختیار دانشمندان قرار دهند. این اطلاعات نه‌تنها برای شناخت ویژگی‌های آن ستاره خاص مفید هستند، بلکه به ما کمک می‌کنند تا سایر ستارگان مشابه را نیز شناسایی و پیش‌بینی کنیم که کدام‌یک ممکن است در آینده‌ای نزدیک منفجر شوند.

برنامه‌هایی مانند Zwicky Transient Facility (ZTF) و Vera Rubin Observatory نیز با هدف بررسی مداوم آسمان شب، در حال جمع‌آوری داده‌هایی هستند که به تشخیص پدیده‌های گذرا از جمله افزایش ناگهانی درخشش ستارگان کمک می‌کند. این ابزارها مانند سیستم‌های هشدار اولیه عمل می‌کنند و هرگونه فعالیت غیرمعمول را در بانک‌های داده ثبت کرده و به محققان اطلاع می‌دهند.
یکی از دستاوردهای کلیدی این رصدخانه‌ها، توانایی شناسایی نشانه‌های اولیه ابرنواختر است. برای مثال، در برخی ستارگان دیده شده که پیش از انفجار، فوران‌هایی از گاز و مواد سطحی رخ می‌دهد؛ این فوران‌ها، اگر به‌موقع تشخیص داده شوند، می‌توانند یک «شمارش معکوس» برای وقوع ابرنواختر به ما ارائه دهند.
در مجموع، با همکاری میان رصدخانه‌های مختلف در سطح جهان و استفاده از داده‌های عظیم و هوش مصنوعی، ما اکنون بیش از هر زمان دیگری به پیش‌بینی دقیق ابرنواخترهای آینده نزدیک شده‌ایم. این پیش‌بینی‌ها نه‌تنها از نظر علمی ارزشمند هستند، بلکه می‌توانند ما را برای رویدادهایی که ممکن است حتی بر منظومه شمسی تأثیر بگذارند آماده کنند.
آیا ابرنواخترها می‌توانند آغازگر شکل‌گیری منظومه‌های سیاره‌ای جدید باشند؟
یکی از جنبه‌های کمتر گفته‌شده اما بسیار مهم ابرنواخترهای آینده این است که آن‌ها ممکن است آغازگر زندگی جدیدی در کیهان باشند. شاید عجیب به نظر برسد، اما مرگ خشونت‌آمیز یک ستاره می‌تواند زمینه‌ساز تولد ستارگان و حتی منظومه‌های جدید شود. این همان چرخه‌ی حیات کیهانی است که با انفجار به پایان می‌رسد و با تولد آغاز می‌شود.
وقتی یک ستاره منفجر می‌شود، مواد سنگین درون آن با سرعتی فوق‌العاده به اطراف پرتاب می‌شوند. این مواد شامل عناصری مانند کربن، نیتروژن، اکسیژن، سیلیکون، آهن و سایر مواد لازم برای تشکیل سیاره‌ها هستند. در همین حین، موج ضربه‌ای حاصل از انفجار به ابرهای گازی مجاور برخورد کرده و آن‌ها را متراکم می‌کند. اگر این ابرها به اندازه کافی جرم داشته باشند، تحت تأثیر گرانش فرو می‌ریزند و به شکل‌گیری ستارگان جدید منجر می‌شوند. این فرایند به «شکل‌گیری برانگیخته‌ی ستارگان» (Triggered Star Formation) معروف است.

نمونه‌ای از این فرآیند در کهکشان راه شیری در نزدیکی «سحابی عقاب» و «ستون‌های آفرینش» مشاهده شده است، جایی که به‌نظر می‌رسد امواج ضربه‌ای از انفجارهای گذشته باعث فشرده شدن سحابی و آغاز شکل‌گیری ستارگان جدید شده‌اند. حتی جالب‌تر این است که برخی از پژوهش‌ها نشان می‌دهند ممکن است ابرنواخترهایی که میلیاردها سال پیش در کهکشان ما رخ داده‌اند، در نهایت باعث شکل‌گیری منظومه شمسی شده باشند. ایزوتوپ‌های خاصی که در شهاب‌سنگ‌های ابتدایی یافت شده‌اند، با ویژگی‌هایی که فقط در یک انفجار ابرنواختر تولید می‌شود مطابقت دارند؛ این بدان معناست که شاید ما بازمانده‌ی مستقیم یکی از همان ابرنواخترهای آینده گذشته باشیم!
از این دیدگاه، ابرنواختر فقط یک رویداد پایان‌دهنده نیست. بلکه آغاز یک داستان دیگر است؛ داستانی که می‌تواند به تولد ستارگان جدید، دیسک‌های سیاره‌ای و حتی پیدایش حیات منجر شود. بنابراین، مطالعه بر روی ستارگان در آستانه‌ی انفجار، نه‌تنها به ما در درک بهتر کیهان کمک می‌کند، بلکه شاید بخشی از داستان پیدایش خودمان را نیز برایمان بازگو کند.
جایگاه ابرنواخترها در تاریخ نجوم و علم بشر
از زمان‌های بسیار دور، انسان‌ها به آسمان شب خیره شده‌اند و سعی کرده‌اند معانی پنهان در نورهای عجیب و پدیده‌های نادر را کشف کنند. یکی از همین پدیده‌ها، نورهای ناگهانی و بسیار درخشان در آسمان بود که گاه آن‌قدر پرنور می‌شدند که حتی در روز هم دیده می‌شدند. امروزه ما آن‌ها را با نام ابرنواختر می‌شناسیم، اما در گذشته، این رویدادها گاه به‌عنوان نشانه‌هایی الهی، پیش‌بینی‌هایی سیاسی یا حتی هشدارهای آسمانی تفسیر می‌شدند.
یکی از نخستین ثبت‌های تاریخی مربوط به یک ابرنواختر، به سال 1054 میلادی بازمی‌گردد؛ زمانی که ستاره‌شناسان چینی و بومیان آمریکای شمالی ظهور یک «ستاره مهمان» را در آسمان ثبت کردند که برای چندین هفته آن‌قدر پرنور بود که در روز نیز دیده می‌شد. امروزه می‌دانیم این پدیده همان ابرنواختر خرچنگ بوده که بقایای آن در سحابی خرچنگ (Crab Nebula) در صورت فلکی ثور قابل مشاهده است.
در قرون بعدی، با رشد ابزارهای نجومی، درک انسان از این پدیده افزایش یافت. تیکو براهه، اخترشناس دانمارکی، در سال 1572 انفجار نوری در آسمان را رصد کرد که امروز با عنوان SN 1572 شناخته می‌شود و یکی از معروف‌ترین ابرنواخترهای تاریخی محسوب می‌شود. بعدها یوهانس کپلر نیز در سال 1604 یک ابرنواختر را رصد کرد که آخرین ابرنواختر دیده‌شده در کهکشان راه شیری با چشم غیرمسلح به‌شمار می‌رود.

با ورود به قرن بیستم، و به‌ویژه پس از ظهور اخترفیزیک نوین، ابرنواخترها به‌عنوان ابزارهایی کلیدی برای درک ساختار و تحولات کیهان مطرح شدند. آن‌ها نه‌تنها راهی برای سنجش فاصله‌های بسیار دور فراهم کردند، بلکه به لطف نوع خاصی از آن‌ها (ابرنواخترهای نوع Ia)، امروزه می‌دانیم که جهان با سرعت فزاینده‌ای در حال انبساط است. این کشف یکی از دلایل اصلی معرفی مفاهیمی چون انرژی تاریک شد.
امروزه، بررسی ابرنواخترهای آینده نه‌تنها برای شناخت دقیق‌تر فرایند مرگ ستارگان اهمیت دارد، بلکه به اخترشناسان کمک می‌کند تا مدل‌های دقیق‌تری برای تحول ستارگان، شکل‌گیری عناصر، پیدایش کهکشان‌ها و حتی منشأ حیات طراحی کنند. بدون این انفجارهای مهیب، هیچ طلا، اکسیژن، آهن یا زندگی در زمین و دیگر نقاط منظومه شمسی وجود نداشت. شاید به همین دلیل است که برخی دانشمندان با نگاهی شاعرانه می‌گویند: «ما همه از خاکستر ستارگان ساخته شده‌ایم.»
سخن آخر
ابرنواخترها تنها پایان یک ستاره نیستند، بلکه آغاز فصل تازه‌ای در داستان بی‌پایان کیهان‌اند. هر انفجار عظیم در دل یک ستاره در حال مرگ، فرصتی برای تولد ستارگان و سیارات جدید فراهم می‌کند و رازهای شگفت‌انگیزی از منشأ عناصر، شکل‌گیری کهکشان‌ها و حتی ریشه‌های حیات را آشکار می‌سازد. مطالعه درباره ابرنواخترهای آینده نه‌تنها ما را به درک عمیق‌تری از مرگ و زندگی در مقیاس کیهانی می‌رساند، بلکه نشان می‌دهد که در جهانِ به‌ظاهر خاموش و بی‌جان فضا، هر لحظه ممکن است انفجاری اتفاق بیفتد که پیامدهای آن، میلیون‌ها سال نوری را در بر بگیرد. اگر به آسمان شب نگاه می‌کنید و نقطه‌ای لرزان را می‌بینید، شاید آن یکی از همین ستارگان در انتظار انفجار باشد.