بزرگنمايي:
نسیم گیلان - تسنیم / جریان روشنفکری ایران که حدوداً 100 سال عمر دارد با برخورداری از فضل «آل‌احمد» توانست خود را از خطای کج‌فهمی، عصیان، جلافت و کوته‌بینی برهاند و توبه کند.
زندگی زنده‌یاد جلال آل احمد را می‌توان به طور کلی به دو بخش تقسیم کرد: دوره عضویت در حزب توده و سال‌های پس از انشعاب از حزب توده. در دورۀ اول (از روزی که قلم به دست گرفته بود تا سال 1326) مانند روشنفکران دیگر مشغول تبلیغ تجدد بود و علیه باورها و فرهنگ مرسوم می‌نوشت. اما در دوره دوم، ما شاهد بازگشت او به فرهنگ و سنت و تلاش او برای حفظ آن را شاهد هستیم. جلال در هر دو مرحله از زندگی خود، سرمنشأ الهام برای بسیاری از نویسندگان هم‌عصر و پس از خود بوده است؛ به طوری که برخی از نویسندگان خود را فرزند «زن زیادی» جلال می‌دانند.
یکی از نکات مهم در آثار آل احمد، توجه او به مردم معمولی و به اصطلاح کف جامعه بود؛ نگاهی که شاید برگرفته از دلبستگی او به حزب توده در برهه‌ای از زندگی‌اش باشد، اما ردپای این نگاه در تمام آثار او خود را به مخاطب نشان می‌دهد. او هنر خوب دیدن و خوب شنیدن داشت. فاصله‌ای میان او و شخصیت‌های داستان‌هایش احساس نمی‌شد، فضای داستان‌هایش در قابی بسته خلاصه نمی‌شد. جلال راهی را که جمالزاده آغاز کرده بود، به بهترین شکل ممکن ادامه داد؛ راهی که امروزه کمتر در داستان‌های ایرانی دیده می‌شود.
با این حال، محدود کردن جلال در دنیای داستان، جفایی است بر او. جلال در حوزه‌های دیگر نیز به صورت مستقیم یا غیر مستقیم بر ادبیات معاصر ایران تأثیرگذار بوده است. مثلاً در گزارش‌نویسی؛ به طوری که به گفته برخی از پژوهشگران، سبک خاص جلال در گزارش‌نویسی و نثر ویژه او که عموماً با عنوان نثر تلگرافی یاد می‌شود، کار را برای نویسندگان پس از خود سخت کرد. نثری که به باور برخی از اهالی ادبیات، شاید برگرفته از خصوصیت‌های اخلاقی او باشد. عبدالجبار کاکایی، شاعر، در این‌باره معتقد است: زنده‌یاد سیمین دانشور، همسر آل احمد، در جایی گفته بود که جلال در رانندگی، انجام امور و ... عجول بود؛ به نظرم سبک نوشتاری او به نوعی تأثیرپذیرفته از زندگی خود اوست.
گذشته از این، دنیایی که جلال به واسطه ترجمه‌هایش به روی ادبیات معاصر ایران گشود نیز قابل تأمل است. معرفی افرادی چون کامو به واسطه ترجمه‌های او به نویسندگان ایرانی را می‌توان از جمله تأثیرات غیرمستقیم او بر ادبیات ایرانی یاد کرد.
تاکنون آثار متعددی درباره آل احمد، داستان‌ها، گزارش‌ها و سفرنامه‌هایش منتشر شده است. به مناسبت نود و سومین سالروز تولد جلال، نگاهی انداخته‌ایم به یادداشت آیت‌الله خامنه‌ای درباره آل احمد که در پایگاه اطلاع‌رسانی khamenei.ir منتشر شده است. آنچه در ادامه می‌آید، پاسخ‌های رهبر انقلاب به پرسش‌های انتشارات رواق است که در سال 1358 و در تبیین منش فکری و عملی جلال آل‌احمد مرقوم کرده‌اند. متن سؤالات رواق هم اینک در دست نیست، اما از فحوای پاسخ ها قابل حدس است، سؤالاتی چون نحوه آشنایی با ایده‌های آل‌احمد، ساحت‌های نقش آفرینی فرهنگی او، واپسین منزل فکری وی و نقش او در بسترسازی برای انقلاب و... نگاه جامع‌الاطراف رهبر انقلاب به کارنامه آل‌احمد، به ویژه واپسین فصل آن، بازگوکننده نکات مهمی است که می‌تواند جلال‌پژوهان را مددکار باشد:
به‌نام خدا
با تشکر از انتشارات رواق ـ اولاً بخاطر احیاء نام جلال آل‌احمد و از غربت در آوردن کسی که روزی جریان روشنفکری اصیل و مردمی را از غربت درآورد؛ و ثانیاً بخاطر نظرخواهی از من که بهترین سال‌های جوانیم با محبت و ارادت به آن جلال آل قلم گذشته است. پاسخ کوتاه خود به هر یک از سؤالات طرح شده را تقدیم می‌کنم:
1ـ دقیقاً یادم نیست که کدام مقاله یا کتاب مرا با آل‌احمد آشنا کرد. دو کتاب «غربزدگی» و «دست‌های آلوده» جزو قدیمی‌ترین کتاب‌هایی است که از او دیده و داشته‌ام. اما آشنایی بیشتر من به‌وسیله و برکت مقاله «ولایت اسرائیل» شد که گله و اعتراض من و خیلی از جوان‌های امیدوار آن روزگار را برانگیخت. آمدم تهران (البته نه اختصاصاً برای این کار) تلفنی با او تماس گرفتم. و مریدانه اعتراض کردم. با اینکه جواب درستی نداد از ارادتم به او چیزی کم نشد. این دیدار تلفنی برای من بسیار خاطره‌انگیز است. در حرف‌هایی که رد و بدل شده هوشمندی، حاضر جوابی، صفا و دردمندی که آن روز در قلّه «ادبیات مقاومت» قرار داشت، موج می‌زد.
2ـ جلال قصه‌نویس است (اگر این را شامل نمایشنامه‌نویسی هم بدانید) مقاله‌نویسی کار دوّم او است. البته محقّق و عنصر سیاسی هم هست. اما در رابطه با مذهب؛ در روزگاری که من او را شناختم به هیچ‌وجه ضد مذهب نبود، بماند که گرایش هم به مذهب داشت. بلکه از اسلام و بعضی از نمودارهای برجسته آن به‌عنوان سنت‌های عمیق و اصیل جامعه‌اش، دفاع هم می‌کرد. اگرچه به اسلام به چشم ایدئولوژی که باید در راه تحقق آن مبارزه کرد، نمی‌نگریست. اما هیچ ایدئولوژی و مکتب فلسفی شناخته‌شده‌‌ای را هم به این صورت جایگزین آن نمی‌کرد. تربیت مذهبی عمیق خانوادگی‌اش موجب شده بود که اسلام را ــ اگرچه به‌صورت یک باور کلی و مجرد ــ همیشه حفظ کند و نیز تحت تأثیر اخلاق مذهبی باقی بماند. حوادث شگفت‌انگیز سال‌های 41 و 42 او را به موضع جانبدارانه‌تری نسبت به اسلام کشانیده بود. و این همان چیزی است که بسیاری از دوستان نزدیکش نه آن روز و نه پس از آن، تحمّل نمی‌کردند و حتی به رو نمی‌آوردند!
اما تودهای بودن یا نبودنش؛ البته روزی تودهای بود. روزی ضد تودهای بود. و روزی هم نه این بود و [نه] آن. بخش مهمی از شخصیت جلال و جلالت قدر او همین عبور از گردنه‌ها و فراز و نشیب‌ها و متوقّف نماندن او در هیچ‌کدام از آنها بود. کاش چند صباح دیگر هم می‌ماند و قله‌های بلندتر را هم تجربه می‌کرد.
3ـ «غربزدگی» را من در حوالی 42 خوانده‌ام. تاریخ انتشار آن را به یاد ندارم.
4ـ اگر هر کس را در حال تکامل شخصیت فکری‌اش بدانیم و شخصیت حقیقی او را آن چیزی بدانیم که در آخرین مراحل این تکامل بدان رسیده است، باید گفت «در خدمت و خیانت روشنفکران» نشان دهنده و معیّن کننده شخصیت حقیقی آل احمد است. در نظر من، آل‌احمد، شاخصه یک جریان در محیط تفکر اجتماعی ایران است. تعریف این جریان، کار مشکل و محتاج تفصیل است. امّا در یک کلمه می‌شود آن را «توبه روشنفکری» نامید. با همه بار مفهوم مذهبی و اسلامی که در کلمه «توبه» هست.
جریان روشنفکری ایران که حدوداً 100 سال عمر دارد با برخورداری از فضل «آل‌احمد» توانست خود را از خطای کج‌فهمی، عصیان، جلافت و کوته‌بینی برهاند و توبه کند: هم از بدفهمی‌ها و تشخیص‌های غلطش و هم از بددلی‌ها و بدرفتاری‌هایش.
آل‌احمد، نقطه شروع «فصل توبه» بود. و کتاب «خدمت و ...» پس از غربزدگی، نشانه و دلیل رستگاری تائبانه. البته این کتاب را نمی‌شود نوشته سال 43 دانست. به گمان من، واردات و تجربیات روز به روز آل‌احمد، کتاب را کامل می‌کرده است. در سال 47 که او را در مشهد زیارت کردم؛ سعی او در جمع‌آوری مواردی که «کتاب را کامل خواهد کرد» مشاهده کردم. خود او هم همین را می‌گفت.
البته جزوه‌‌ای که بعدها به نام «روشنفکران» درآمد، با دو سه قصه از خود جلال و یکی دو افاده از زید و عمرو، به نظر من تحریف عمل و اندیشه آل‌احمد بود. خانواده آل‌احمد حتی در «نظام نوین اسلامی» هم، تاکنون موفق نشده‌اند ناشر قاچاقچی آن کتاب را در محاکم قضایی اسلامی محکوم یا تنبیه کنند. این کتاب مجمع‌الحکایات نبود که مقداری از آن را گلچین کنند و به بازار بفرستند. اثر یک نویسنده متفکر، یک «کل» منسجم است که هر قسمتش را بزنی، دیگر آن نخواهد بود. حالا چه انگیزه‌‌ای بود و چه استفاده‌‌ای از نام و آبروی جلال می‌خواستند، ببرند بماند. ولی به هر صورت گل به دست گلفروشان رنگ بیماران گرفت...
5 ـ به نظر من سهم جلال بسیار قابل ملاحظه و مهم است. یک نهضت انقلابی از «فهمیدن» و «شناختن» شروع می‌شود. روشنفکر درست آن کسی است که در جامعه جاهلی، آگاهی‌های لازم را به مردم می‌دهد و آنان را به راهی‌نو می‌کشاند. و اگر حرکتی در جامعه آغاز شده است؛ با طرح آن آگاهی‌ها، بدان عمق می‌بخشد.
برای این کار، لازم است روشنفکر اولاً جامعه خود را بشناسد و ناآگاهی او را دقیقاً بداند. ثانیاً آن «راه نو» را درست بفهمد و بدان اعتقادی راسخ داشته باشد، ثالثاً خطر کند و از پیشامدها نهراسد. در این صورت است که می‌شود: العلماء ورثه الانبیاء.
آل‌احمد، آن اولی را به تمام و کمال داشت (یعنی در فصل آخر و اصلی عمرش). از دوّم و سوّم هم بی‌بهره نبود. وجود چنین کسی برای یک ملّت که به سوی انقلابی تمام‌عیار پیش می‌رود، نعمت بزرگی است. و آل‌احمد به راستی نعمت بزرگی بود. حداقل، یک نسل را او آگاهی داده است. و این برای یک انقلاب، کم نیست.
6 ـ این شایعه (باید دید کجا شایع است. من آن را از شما می‌شنوم و قبلاً هرگز نشنیده بودم.) باید محصول ارادت به شریعتی باشد و نه چیز دیگر. البته حرف فی حد نفسه، غلط و حاکی از عدم شناخت است. آل‌احمد کسی نبود که بنشیند و مسلمانش کنند. برای مسلمانی او همان چیزهایی لازم بود که شریعتی را مسلمان کرده بود. و ای کاش آل‌احمد چند سال دیگر هم می‌ماند.
7ـ آن روز هر پدیده ناپسندی را به شاه ملعون نسبت می‌دادیم. درست هم بود. امّا از اینکه آل‌احمد را چیز‌خور کرده باشند، من اطلاعی ندارم، یا از خانم دانشور بپرسید یا از طبیب خانوادگی.
8 ـ مسکوت ماندن جلال، تقصیر شماست ـ شمایی که او را می‌شناسید و نسبت به او انگیزه دارید. از طرفی مطهری و طالقانی و شریعتی در این انقلاب، حکم پرچم را داشتند. همیشه بودند. تا آخر بودند. چشم و دل «مردم» (و نه خواص) از آنها پر است. و این همیشه بودن و با مردم بودن، چیز کمی نیست. اگر جلال هم چند سال دیگر می‌ماند ... افسوس.