بزرگنمايي:

نسیم گیلان - ایرنا /حافظ ابونعیم اصفهانی یکی از برجسته‌ترین محدثان و راویان احادیث شیعی به شمار می‌رفت که آثار متعددی را از خود برجای گذاشت یکی از مهم‌ترین این آثار کتاب حلیه الاولیاء بود که به عنوان منبعی برای نقل فضایل حضرت علی(ع) و اهل بیت(ع) در میان شیعیان مطرح است.
آگاهی در خصوص اندیشمندان دینی و شخصیت های تاثیرگذار در جهان اسلام یکی از مهم ترین اقدامات در جهت اعتلای دین اسلام به شمار می رود و یکی از این شخصیت‌های نامدار که در ادامه به شمه ای از زندگی وی خواهیم پرداخت، ابونعیم اصفهانی مولف و محدث برجسته است.
تولد و تحصیلات
احمد بن عبدالله بن احمد بن اسحاق بن موسی بن مهران، معروف به حافظ ابونعیم اصفهانی در رجب 336هجری در اصفهان دیده به جهان گشود. پدرش عبدالله و برادرانش، ابومسعود محمد و ابواحمد عبدالرزاق در علوم اسلامی استاد بودند. وی به دلیل انتساب به زادگاهش اصفهان و تلاش در حفظ روایت احادیث به ابونُعیم اصفهانی معروف شده است. او نخست در زادگاهش و نزد پدرش علم حدیث را فرا گرفت و کسب دانش کرد. سپس برای آموختن و استماع حدیث به اقصی نقاط جهان اسلام مانند خراسان، گرگان، همدان، عراق، حجاز، شام، مصر و حتی به صقلیه و اندلس سفر کرد و اجازه نقل روایت را از علمای مختلف دریافت کرد. از جمله این علمای برجسته می‌توان به دارقطنی، حاکم نیشابوری، ابوبکر آجری، ابوبکر بن خلاد نصیبی، ابراهیم بن ابی‌العزائم، محمد بن جیش، محمد بن اسحاق اهوازی و...اشاره کرد. با توجه به آثار وی می توان دریافت که وی از جمله افرادی بود که در ایجاد تمایلات شیعی و علوی در میان اصحاب حدیث نقش به سزایی ایفا کرد.
آثار و تالیفات
از محدث نامدار آثار متعددی برجای مانده است که از مهم ترین آنها می توان به الاربعین علی مذهب المحققین من الصوفیه، الامامه و الرّد علی الرافضه، حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء، حلیه الاولیاء و کتاب المهدی اشاره کرد. از کتاب حلیه الاولیا همواره به عنوان منبعی جهت نقل فضایل حضرت علی(ع) و اهل بیت(ع) در میان شیعیان مطرح بوده است. وی همچنین چندین کتاب نیز در فضایل حضرت علی(ع) و اهل بیت پیامبر(ص) نوشته بود: از جمله آنها می توان ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین(ع)، منقبه المطهرین و مرتبه الطیبین (الخصائص فی فضل علی(ع)، حدیث الطیر، ذکر المهدی و نعوته و حقیقه مخرجه و ثبوته و... نام برد. معرفه الصحابه از دیگر آثار اوست. ابونعیم در این اثر می‌گوید که چون شناخت صحابه و مراتب آنان امری لازم است و غالباً مورد توجه پژوهشگران در آثار و اخبار قرار دارد به تألیف آن همت گماشته است. مؤلف در اثر صفه الجنه، احادیثی دربارۀ بهشت و بهشتیان را با سلسله اسناد گرد آورده که در 2 جلد به کوشش علی رضا عبدالله در دمشق / بیروت به چاپ رسیده است.
یکی دیگر از مهم ترین تالیفات وی ذکر اخبار اصبهان محسوب می شود که شامل اسامی محدثان و عالمانی است که بومی اصفهان بوده یا به اصفهان سفری داشته‌اند. آگاهی هایی که ابونعیم دربارۀ چگونگی بنای اصفهان، فتح آن و نیز نخستین والیان و حکمرانان اسلامی آن به دست می‌دهد، بسیار شایان توجه است. وی سپس به ذکر ویژگی های جغرافیایی و محلی شهر می‌پردازد و اطلاعات بسیار دقیق و جالب توجهی از محله‌ها و روستاهای اطراف اصفهان ارایه می‌کند. یکی از مهم‌ترین فواید این کتاب، آگاهی هایی است که دربارۀ نام ها و القاب ایرانی از جای جای آن به دست می‌آید.
نگاهی به عقاید ابونعیم
دربارۀ مذهب فقهی و گرایش‌ های فکری ابونعیم و همچنین مناسبات او با شیعیان در برخی منابع اشاراتی شده است. به دلیل مخالفت‌ های مختلف با ابونعیم، گمانه زنی‌ های متفاوتی در مورد مذهب وی شده است. برخی او را از شافعیان شمرده اند از طرفی دیگر ابن عساکر از ابونعیم با عنوان اشعری یاد کرده است و به سبب مخالفت شدید حنبلیان با ابونعیم، چنین نتیجه گرفته است. اما با این وجود مذهب وی به درستی معلوم نیست، برای شناخت عقیدۀ وی، مطالعه برخی از آثارش، می‌ تواند گره‌گشا باشد که از آن جمله می‌ توان به این کتاب‌ ها اشاره کرد: اربعون حدیثاً علی مذهب اهل السنه و الجماعه، تثبیت الرؤیه یوم القیامه، حدیث النزول، الرد علی اللفظیه و الحلولیه، الصفات، المستخرج علی کتاب التوحید لابن خزیمه و المعتقد.
علاوه بر این موارد صاحب ریاض العلماء و میر محمد حسین خاتون‌آبادی او را شیعه دانسته‌اند و گفته‌اند که برخی از مدارکی از تشیع او حکایت می کنند، مانند مطالب مندرج در کتاب حلیه الاولیاء که مورد استناد شیعه و سنی است، مطالب مندرج در کتاب المهدی به نقل از مجلسی این طور اظهار می کند که هر چند در ظاهر او عامی مذهب بوده اما گفته‌های او بر این موضوع دلالت دارد که در باطن شیعه بوده و برحسب اقتضای زمان تظاهر به تشیع نمی‌کرده است، همچنین بنا به گفته شیخ بهایی به این که مندرجات حلیه الاولیاء‌طوری است که تشیع او از آن ظاهر می‌شود.
این عالم ربانی در خصوص عقایدش درباره خداوند و دیگر مسایل ایمانی گفته است که روش ما روش پیروان کتاب، سنت و اجماع امت است و اینان بر این اعتقادند که احادیث روایت شده از پیامبر (ص)، دربارۀ عرش و استواری خداوند بر آن، صحیح است، بی‌آنکه کیفیت آن را بیان کنند و آن را وسیلۀ تشبیه و تمثیل خداوند با بندگان سازند. خداوند با بندگانش مباینت دارد و بندگانش نیز از وی جدایند. خدا در بندگان حلول نمی‌کند و با آنان در نمی‌آمیزد. او بر عرشِ خود استواری دارد و با بندگانش بیگانه است. وی بر این باور بود که خداوند با صفات قدیمش همواره بوده و خواهد بود. عالم است به علمی، بصیر است به بصری، سمیع است به سمعی، متکلم است به کلامی و همۀ چیزها را از نیستی آفریده است. قرآن کلام خداست و همچنین دیگر کتاب های برگرفته از کلام وی، غیرمخلوق است و از جهت قرائت و تلاوت یا در مقام حفظ، شنیدن، نوشتن و تلفظ کردن، حقیقتاً کلام خداوند است.
ابونعیم شاگردان و راویان بسیاری داشت. از این میان افرادی همچون خطیب بغدادی و ابوالقاسم هذلی صاحب الکامل اصلی‌ترین راویان او بودند. نام بسیاری از افرادی که از ابونعیم روایت کرده‌اند، در منابع حدیثی و رجالی ذکر شده است که تقریباً 3 نسل را دربر می‌گیرد؛ در حقیقت آوازۀ او چنان بالا گرفت که او را از مشاهیر محدثان اصفهان دانسته‌اند. گروهی او را ثقه دانسته و گاه با لقب تاج المحدثین از وی یاد کرده‌اند. خطیب بغدادی، ابونعیم را در حفظ حدیث برتر از دیگران می‌دانسته است.
خاموشی
سرانجام این محدث برجسته پس از سال‌ها تلاش در راه اعتلای اسلام در 2 محرّم 430 هجری در اصفهان دیده از جهان فروبست و در آرامگاه مردبان (محله ای در اصفهان که اکنون شیخ ابی مسعود نام دارد) به خاک سپرده شد.